Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book अव्यय-प्रकरणम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions अव्यय-प्रकरणम्

पाठ्यक्रम में निम्न अव्यय पदों का समावेश है
1. अलम्
2. अन्तः
3. बहिः
4. अधः
5. उपरि
6. उच्चैः
7. नीचैः
8. कदापि
9. पुनः
10. शनैः
11. पुरा
12. कुतः
13. इतस्ततः।

Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

1. अलम्-निषेध तथा पर्याप्त दो अर्थों में प्रयुक्त होता है।

(क) निषेध अर्थ में तृतीया तथा पर्याप्त अर्थ में चतुर्थी का प्रयोग होता है। शोर मत करो। झगड़ा मत करो। हँसो मत। क्रोध मत करो। इत्यादि वाक्यों में अलम् का प्रयोग तृतीया विभक्ति के साथ होता है यथा अलं कोलाहलेन। अलं विवादेन। अलं हसितेन। अलं क्रोधेन।
(ख) ‘पर्याप्त’ अर्थ में यह पहलवान उस पहलवान के लिए पर्याप्त है-मल्लः मल्लाय अलम्। दूध पीने के लिए पर्याप्त है-दुग्धं पानाय अलम्।

2. अन्तः/बहिः-अन्दर तथा बाहर के लिए क्रमशः अन्तः तथा बहिः अव्ययों का प्रयोग होता है। अन्त
के योग में षष्ठी तथा बहिः के योग में पञ्चमी होती है।
(i) सः गृहस्य अन्तः प्रविशति।
(ii) सः गृहात् बहिः गच्छति।

3. उपरि/अधः-इसी तरह ऊपर तथा नीचे अर्थों को बताने के लिए उपरि तथा अधः का प्रयोग होता
है। इनमें षष्ठी विभक्ति का प्रयोग होता है। वृक्ष के ऊपर पक्षी बैठा है। वृक्ष के नीचे पक्षी बैठा है।
(i) वृक्षस्य उपरि खगः तिष्ठति।
(ii) वृक्षस्य अधः खगः तिष्ठति।

4. उच्चैः/नीचैः-ऊँचा और नीचा बताने के लिए क्रमशः उच्चैः, नीचैः शब्दों का प्रयोग होता है।
(i) वह ऊँचा बोलता है। सः उच्चैः वदति।
(ii) पानी नीचे बहता है। जलम् नीचैः वहति। इत्यादि।

5. कदापि/पुनः-कदापि का अर्थ है कभी-कभी। इसके विपरीत पुनः का अर्थ है बार-बार। वह मेरे
घर कभी नहीं आता। वह मेरे घर बार-बार आता है।
(i) सः कदापि मम गृहं न आगच्छति।
(ii) सः पुनः पुनः मम गृहम् आयाति।

Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

उसने एक गीत गाया। पुनः दूसरा गीत गाया।
सः एकं गीतम् अगायत्, पुनः अपरं गीतम् अगायत्।
उसने कभी झूठ नहीं बोला।
सः कदापि असत्यं न अवदत्।

6. शनै:-धीरे-धीरे।
गजः शनैः शनैः चलति।

7. पुरा-पहले।
पुरा दशरथः नाम राजा आसीत्।

8. कुतः-कहाँ से।
भवान् कुतः आगच्छति?

9. इतस्ततः-इधर-उधर।
वने मृगाः इतस्ततः भ्रमन्ति।
अधोलिखित वाक्यों में मञ्जूषा से उचित पद चुनकर रिक्त स्थानों में भरो
Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

(1) नीचैः गच्छति ……… च दशा चक्रनेमिक्रमेण।
(ii) वायुना पत्राणि ……… पतन्ति।
(iii) गीतम् …. गायत।
(iv) एकवारं …….. कथां कथय।
(v) …… रोदनेन।
(vi) मम पुत्रः एकाकी शास्त्रार्थे सर्वेभ्यः …… ।
(vii) ……. व्यथा अतीव कष्टकरी भवति।
(viii) त्वं ……. गत्वा पश्य।
(ix) सः ……. न आयास्यति।
(x) गृहात् ……… मा गच्छ।
उत्तर:
(i) उपरि
(ii) अधः
(iii) उच्चैः
(iv) पुनः
(v) अलं (निषेधार्थ)
(vi) अलम्
(vii) अन्तः
(viii) नीचैः
(ix) कदापि
(x) बहिः

अभ्यासः

1. अव्यय किसे कहते हैं ? उदाहरण देकर स्पष्ट करो।

2. निम्न अव्ययों का अर्थ लिखो
न, तत्र, सदा, शनैः, पुरा, बहिः।

प्रश्न 3.
निम्न अव्ययों का वाक्यों में प्रयोग करो
अलम्, बहिः, उपरि, अधः।
उत्तर:
प्रश्न 1, 2 तथा 3 का उत्तर पाठ की सहायता से छात्र स्वयं करें।

Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

प्रश्न 4.
रिक्त स्थानों की पूर्ति अन्त में दिए गए अव्ययों में से सही अव्यय चुन कर करो
(क) सः दुग्धं …. पिबति।
(ख) अहम् ……… गमिष्यामि।
(ग) मया ……. आगच्छ।
(घ) सः ……… आगमिष्यति ? (कदा, अपि, सह, न)
उत्तर:
(क) अपि
(ख) न
(ग) सह
(घ) कदा।

प्रश्न 5.
रिक्त स्थानों की पूर्ति कोष्ठक में दिए गए अव्यय पदों से करें
(अलम्, अन्तः, बहिः, अधः, उपरि, उच्चैः, नीचैः, कदापि)
(क) … गच्छति उपरि च दशा चक्रनेमि क्रमेण।
(ख) आकाशस्य …….. किमपि नास्ति।
(ग) ……. विवादेन।
(घ) शेखरः गृहस्य ……. अस्ति।
(ङ) सुनीता गृहात् ……. अगच्छत्।
(च) शिशुः खट्वायाः …… तिष्ठति।
(छ) छात्राः कक्षायाम् …… वदन्ति।
उत्तर:
(क) नीचैः
(ख) उपरि
(ग) अलम्
(घ) अन्तः
(ङ) बहिः
(च) अधः
(छ) उच्चैः

बहुविकल्पीयप्रश्नाः
अधोलिखितेषु वाक्येषु उचिताव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्

प्रश्न 1.
बालकः उपवनस्य ………… प्रविशति।
(क) अन्तः
(ख) बहिः
(ग) उपर
(घ) अधः
उत्तर:
(क) अन्तः

Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

प्रश्न 2
क्रीडकाः क्रीडाक्षेत्रात् ………… न गच्छन्ति।
(क) उच्चैः
(ख) नीचैः
(ग) बहिः
(घ) पुरा
उत्तर:
(ग) बहिः

प्रश्न 3.
भवनस्य ………. शरवानुः आतपे तिष्ठति।
(क) पुरा
(ख) कदापि
(ग) कुतः
(घ) उपरि
उत्तर:
(घ) उपरि

प्रश्न  4.
भूमेः ………….. जलं वर्तते।
(क) अधः
(ख) विना
(ग) कदापि
(घ) पुरा
उत्तर:
(क) अधः

Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

प्रश्न  5.
वृक्षस्य ……….. मुनिः तपः करोति।
(क) कुतः
(ख) कदापि
(ग) नीचैः
(घ) बहिः
उत्तर:
(ग) नीचैः

प्रश्न  6.
पुस्तकालये ……… न हसितव्यम्।
(क) नीचैः
(ख) बिना
(ग) अलं
(घ) उच्चैः
उत्तर:
(घ) उच्चैः

प्रश्न  7.
असत्यं …………… न वक्तव्यम्।
(क) अलं .
(ख) उच्चैः
(ग) कदापि
(घ) कुतः
उत्तर:
(ग) कदापि

प्रश्न  8.
गङ्गा ………… निर्गच्छति?
(क) कदापि
(ख) कुतः
(ग) अन्तः
(घ) उच्चैः
उत्तर:
(ख) कुतः

Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

प्रश्न  9.
………… विवादेन।
(क) अलं
(ख) बहिः
(ग) अन्तः
(घ) नीचैः
उत्तर:
(क) अलं

प्रश्न  10.
योगस्य ………….. अभ्यासः करणीयः।
(क) कदापि
(ख) पुनः
(ग) अन्तः
(घ) बहिः
उत्तर:
(ख) पुनः

प्रश्न  11.
………. अयोध्यायां दशरथः नाम नृपः आसीत्।
(क) उपरि
(ख) इतस्ततः
(ग) पुरा
(घ) कदापि
उत्तर:
(ग) पुरा

प्रश्न  12.
उद्याने ……….. जनाः भ्रमन्ति।
(क) इतस्ततः
(ख) अन्तः
(ग) बहिः
(घ) कुतः
उत्तर:
(क) इतस्ततः
Class 7 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्यय-प्रकरणम्

error: Content is protected !!