Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.
Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः
अभ्यासः
प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत–
(क) कविः वीणापाणिं किं कथयति?
उत्तर:
कविः वीणापाणि नवीनां वीणां निनादयितुं कथयति।
(ख) वसन्ते किं भवति?
उत्तर:
वसन्ते सरसाः रसालाः लसन्ति, काकलीनां कलापाः च विलसन्ति।
(ग) सरस्वत्याः वीणां श्रुत्वा किं परिवर्तनं भवतु इति कवेः इच्छां लिखत।
उत्तर:
सरस्वत्याः वीणां श्रुत्वा लतानां शान्तिशीलं सुमं चलेत् नदीनां कान्तसलिलं च सलीलम् उच्छलेत्।
(घ) कविः भगवतीं भारती कस्याः नद्याः तटे (कुत्र) मधुमाधवीनां नता पङ्क्तिम् अवलोक्य वीणां वादयितुं कथयति?
उत्तर:
कविः भगवतीं भारती यमुनायाः नद्याः तटे मधुमाधवीनां नतां पङ्क्तिम् अवलोक्य वीणां वादयितुं कथयति।
प्रश्न 2.
‘क’ स्तम्भे पदानि ‘ख’ स्तम्भे तेषां पर्यायपदानि दत्तानि। तानि चित्वा पदानां समक्षे लिखत
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
(क) सरस्वती – (1) वाणी
(ख) आम्रम – (2) रसालः
(ग) पवनः – (3) समीरः
(घ) तटे – (4) तीरे
(ङ) भ्रमराणाम् – (5) अलीनाम्
प्रश्न 3.
अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य संस्कृतभाषया वाक्यरचनां कुरुत
उत्तर:
(क) निनादय = हे सरस्वती! नवीनां वीणां निनादय।
(ख) मन्दमन्दम् = अद्य वायुः मन्दमन्दं वहति।
(ग) मारुतः = अद्य मारुतः वेगेन वहति।
(घ) सलिलम् = अद्य नद्याः सलिलं शान्तं विद्यते।
(ङ) सुमनः = सुमनः सुगन्धितं भवति।
प्रश्न 4.
प्रथमश्लोकस्य आशयं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत
उत्तर:
प्रथम श्लोक का भाव
हिन्दी में अनुवाद–वसन्त ऋतु में कोयल तथा आम के वृक्ष आदि सारी प्रकृति नवीन उल्लास से परिपूर्ण है, अतः हे सरस्वती! तुम अपना नया तथा मधुर गीत गाओ, साथ ही नवीन वीणा को भी बजाओ।।
Meaning in English: The nature in its entirety consisting of cuckoos, mango–trees etc. is full of new vigour in spring–season. So, oh Saraswati! You also should sing new and sweet song and play upon new Veena. So, Saraswati is requested to sing new and sweet song matching with the tune of the nature.
प्रश्न 5.
अधोलिखितापदानां विलोमपदानि लिखत
उत्तर:
(क) कठोरम् – मृदुम्
(ख) कटु – मधुर
(ग) शीघ्रम् – मन्दमन्दम्
(घ) प्राचीनम् – नवीनम्
(ङ) नीरसः – सरसः
परियोजनाकार्यम्
पाठेऽस्मिन् वीणायाः चर्चा अस्ति। अन्येषां पञ्चवाद्ययन्त्राणां चित्रं रचयित्वा संकलय्य वा तेषां नामानि लिखत।
उत्तर:
वीणा के अतिरिक्त पाँच वाद्ययन्त्रों के नाम–
1. ढोलक = लघुपटहः।
2. मंजीरा = मजूरम्।
3. हारमोनियम् = मधुरध्वनिकम्।
4. तबला = तबलः।
5. ढोल = पटहः, ढक्का।
Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Summary Translation in Hindi and English
1. निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित–नीति–लीनाम्।
मधुर–मञ्जरी–पिञ्जरी–भूत–मालाः
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः
कलापाः ललित–कोकिला–काकलीना।। निनादय…………………।।
शब्दार्थ (Word–meanings)
| संस्कृत | हिन्दी | English |
| निनादय | बजाओ | Play upon |
| अये वाणि! | हे वाणी (सरस्वती) | Oh! Goddess Saraswati |
| नवीनाम् | नई | New |
| ललित | सुन्दर, मनोहर | Beautiful |
| नीतिलीनाम् | नीतियों से पूर्ण | Full of ideas |
| मृदुं गीतिम् | मधुर गीत को | Sweet song |
| गान | करो | Sing |
| मञ्जरी | मञ्जरी | Clusters |
| पिञ्जरी भूतमालाः | पीले वर्ण से युक्त पंक्तियाँ | Rows of yellow colours |
| लसन्ति | सुशोभित हो रही हैं | Look beautiful Here |
| इह | यहाँ | Here |
| सरसाः | मधुर | Sweet |
| रसालाः | आम के वृक्ष | Mango trees |
| काकली | कोयल की कूक | Chirping |
| कोकिल | कोयल | Cuckoo |
| कलापाः | समूह | Group |
हिन्दी सरलार्थ–हे सरस्वती! नवीन वीणा को बजाओ, सुन्दर नीतियों से पूर्ण गीत का मधुर गान करो। इस वसन्त ऋतु में मधुर मञ्जरियों से पीली तथा सरस आम के वृक्षों की पंक्तियाँ सुशोभित हो रही हैं। आकर्षक कूक वाले कोयलों के समूह सुन्दर लग रहे हैं। हे वाणी! नवीन वीणा को बजाओ।
Meaning in English: Oh Saraswati! Please play upon new Veena (musical instrument) and sing sweet song full of beautiful ideas. The rows of mango–trees which are full of soft–clusters of flowers with yellow colour, look beautiful in this spring–season. The cuckoos chirping in sweet–tone, also enhance the beauty of the spring. So, oh Saraswati! you also should instantly play upon the new Veena.
2. वहति मन्दमन्दं सनीरे समीरे
कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नतां पङ्क्तिमालोक्य मधुमाधवीनाम् ।। निनादय………….।।
शब्दार्थ (Word–meanings)
| संस्कृत | हिन्दी | English |
| वहति | बह रही है | Blows |
| मन्दमन्दम् | धीरे-धीरे | Slowly |
| सनीरे | जल से पूर्ण | Full of water |
| समीरे | वायु में | In the wind |
| कलिन्दात्मजायाः | यमुना नदी के | Of the river Yamuna |
| सवानीरतीरे | बेंत की लता से युक्त तट पर | On the bank which is endowed with the cane creepers |
| नताम् | झुकी हुई | Bent |
| आलोक्य | देखकर | Having seen |
| मधुमाधवीनाम् | मधुर माधवी लताओं का | Of beautiful Madhavi creepers |
हिन्दी सरलार्थ: यमुना के वेतस–लताओं से घिरे हुए तट पर, जलबिन्दुओं से युक्त वायु के मन्द–मन्द बहने पर फूलों से झुकी हुई मधु–माधवी लता को देखकर हे सरस्वती! नवीन वीणा को बजाओ।
Meaning in English: Oh Saraswati! play upon new Veena on seeing the beautiful Madhavi–creeper, full of flowers bent down due to the pressure of wind containing water–drops and blowing slowly on the bank of river Yamuna which is covered by the vetas creepers.
3. ललित–पल्लवे पादपे पुष्पपुजे
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुजे,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम् ।। निनादय………।।
शब्दार्थ (Word–meanings)
| संस्कृत | हिन्दी | English |
| ललितपल्लवे | मन को आकर्षित करने वाले पत्ते | The leaves which attract the mind |
| पादपे | पौधों पर | On the plants |
| पुष्पपुजे | पुष्पों के समूह पर | On the flowers |
| मलयमारुतोच्चुम्बिते | मलय पर्वत की वायु से स्पर्श होने पर | Being touched by the wind of Malaya mountain |
| मञ्जुकुञ्जे | सुन्दर लताओं से आच्छादित स्थान पर | On the place covered by beautiful creepers |
| स्वनन्ती | ध्वनि करती हुई | Which makes sound |
| ततिं | समूह को | A group |
| पेक्ष्य | देखकर | On seeing |
| मलिनाम् | काले रंग के | Of black-colour |
| अलीनाम् | भ्रमरों के | Of the black-bees |
हिन्दी सरलार्थ: मलयपवन से स्पर्श किए हुए कोमल पत्तों वाले वृक्षों, पुष्पों आदि पर काले वर्ण वाले भौरों की गुजार करती हुई पंक्ति को देखकर हे सरस्वती! नवीन वीणा को बजाओ।
Meaning in English: Oh Saraswati! Please play upon Veena on seeing the black–bees humming and sitting on the flowers and the soft–leaves of the trees are touched by the wind of the Malaya mountain.
4. लतानां नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्
चलेदुच्छलेत्कान्तसलिलं सलीलम्,
तवाकर्ण्य वीणामदीनां नदीनाम् ।। निनादय………।।
शब्दार्थ (Word–meanings)
| संस्कृत | हिन्दी | English |
| लतानाम् | लताओं के | Of the creepers |
| नितान्तम् | अत्यधिक | Very much Flowers |
| शान्तिशीलम् | शान्ति से युक्त | Quiet |
| कान्तसलिलम् | स्वच्छ जल | Pure water. |
| उच्छलेत् | उछल पड़े | May move upward |
| सलीलम् | लीलापूर्वक | With amusement |
| तव | तुम्हारी | Your |
| अदीनाम् | ओजस्विनी | Vigorous |
| आकर्ण्य | सुनकर | On hearing |
हिन्दी सरलार्थ: तुम्हारी ओजस्विनी वीणा को सुनकर लताओं के अत्यन्त शान्त सुमन हिल उठे, और नदियों का स्वच्छ जल क्रीड़ा करता हुआ उछल पड़े! हे सरस्वती! नवीन वीणा बजाओ।
Meaning in English: May, the quiet flowers of the creepers start moving, the pure water of the rivers begin to move upward, on hearing the vital rhythm of your Veena. Oh Saraswati! Please play upon the new Veena.