Author name: Prasanna

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book लकाररूपाणि Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions लकाररूपाणि

(क) लट् लकारः (वर्तमानकालः)

भू धातोः लट् लकारे रूपाणि लिखत।
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 1

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 2

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 3

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 4Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 5

अभ्यासः
रिक्तस्थानानि पूरयत
(रिक्त स्थानों को भरो)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 6

(ख) लङ् लकारः (भूतकालः)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 7
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 8

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 9

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 10

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 11

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

अभ्यासः
रिक्तस्थानानि पूरयत-
(रिक्त स्थानों को भरो)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 12

(ग) लृट्लकारः ( भविष्यत्कालः)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 13
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 14

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 15

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 16

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

अभ्यासः
रिक्तस्थानानि पूरयत
(रिक्त स्थानों को भरो)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि 17

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
दा धातोः लट् लकारे म०पु० बहुवचने रूपं लिखत।।
(क) यच्छथ
(ख) यच्छथः
(ग) दाथ
(घ) दथ।
उत्तर:
(क) यच्छथ

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

प्रश्न 2.
अस् धातोः लट् लकारे म०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) भवसि
(ख) असि
(ग) अस्ति
(घ) अस्सि
उत्तर:
(ख) असि

प्रश्न 3.
अस् धातोः लृट् लकारे उ०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) भविस्यामः
(ख) असिष्यामः
(ग) भविष्यामः
(घ) असिस्यामः।
उत्तर:
(ग) भविष्यामः

प्रश्न 4.
स्था धातोः लङ् लकारे प्र०प० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) अस्थाताम्
(ख) तिष्ठताम्
(ग) अतिष्ठतम्
(घ) अतिष्ठताम्।
उत्तर:
(घ) अतिष्ठताम्।

प्रश्न 5.
गम् धातोः लङ् लकारे म०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) अगच्छः
(ख) अगम
(ग) अगमः
(घ) अगच्छ।
उत्तर:
(क) अगच्छः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

प्रश्न 6.
पा धातोः लङ् लकारे उ०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) पिबम्
(ख) अपिबम्
(ग) अपाम्
(घ) अपिबम।
उत्तर:
(ख) अपिबम्

प्रश्न 7.
पठ् धातोः लृट् लकारे उ०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) पठष्यामि
(ख) पठिस्यामि
(ग) पठिष्यामि
(घ) पठस्यामि।
उत्तर:
(ग) पठिष्यामि

प्रश्न 8.
लिख् धातोः लृट् लकारे प्र०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) लिखिस्यतः
(ख) लिखष्यतः
(ग) लेखिस्यतः
(घ) लेखिष्यतः
उत्तर:
(घ) लेखिष्यतः

प्रश्न 9.
कृ धातोः लट् लकारे उ०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) कुर्वः
(ख) कुरवः
(ग) करवः
(घ) कर्वः।
उत्तर:
(क) कुर्वः

प्रश्न 10.
अस् धातोः लङ् लकारे प्र०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) आसत्
(ख) आसीत्
(ग) आसात्
(घ) आसम्।
उत्तर:
(ख) आसीत्

प्रश्न 11.
अस् धातोः लङ् लकारे म०प्र० एकवचने रूपं लिखत।
(क) आसम्
(ख) असि
(ग) आसीः
(घ) आसि।
उत्तर:
(ग) आसीः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

प्रश्न 12.
स्था धातो लृट् लकारे प्र०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) स्थाति
(ख) तिष्ठति
(ग) स्थायति
(घ) स्थास्यति।
उत्तर:
(ग) स्थायति

प्रश्न 13.
गम् धातोः लट् लकारे उ०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) गच्छामि
(ख) गमामि
(ग) गच्छमि
(घ) गममि।
उत्तर:
(क) गच्छामि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकाररूपाणि Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

नाम (संज्ञा) के स्थान पर प्रयुक्त होनेवाले शब्द सर्वनाम कहलाते हैं।
उदाहरण-रामः विद्यालयं गच्छति। सः तत्र पठति।
(राम विद्यालय जाता है। वह वहाँ पढ़ता है।)

यहाँ पर ‘सः’ शब्द राम के स्थान पर प्रयुक्त हुआ है अतः ‘सः’ सर्वनाम शब्द है। सर्वनाम शब्दों में सात विभक्तियों में ही रूप बनते हैं। उनके सम्बोधन में रूप नहीं होते। सर्वनाम शब्द से पुंल्लिङ्ग, स्त्रीलिङ्ग तथा नपुंसकलिङ्ग में अलग-अलग रूप बनते हैं। संस्कृत में निम्न पुरुषवाचक सर्वनाम हैं :
प्रथम पुरुष (i) तत्, तद् ……………. वह
(ii) एतत्, एतद् ………………. यह
मध्यम पुरुष युष्मद् …………………. तू, तुम
उत्तम पुरुष अस्मद …………………… मैं. हम

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 1
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 2
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 3

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 4

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 10

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 11

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 12

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 13

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 14

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 8

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि 9
प्रयोगः-अत्र एकः वृक्षः, द्वे लते, त्रीणि पुष्पाणि, चत्वारः बालकाः च सन्ति।
(यहाँ एक वृक्ष, दो लताएँ, तीन फूल व चार बालक हैं।)

अभ्यासः

1. एकतः दशपर्यन्तं संख्यापदानि लिखत
(एक से दस तक की संख्याओं को संस्कृत में लिखो।)

2. एक घोड़ा, दो लताएँ, तीन फल, चार पुत्र-इत्येतानि संस्कृतेन लिखत।

3. उदाहरणं दृष्ट्वा सर्वनामरूपाणि पूरयत
(उदाहरण देखकर सर्वनाम रूपों को रिक्त स्थानों में भरो)
(i) सा मम भगिनी अस्ति। (अस्मद्)
(ii) सा …………………… पुत्री अस्ति। (युष्मद्)
(iii) सः ……………….. पुत्रः अस्ति । (तत्)
(iv) सः ……………….. बालकः अस्ति। (एतत्)

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
सा ………… भगिनी अस्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) तव
(ख) अहम्
(ग) एतत्
(घ) त्वत्।
उत्तर:
(क) तव

प्रश्न 2.
सा ……….. पुत्री अस्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) मह्यम्
(ख) मम
(ग) माम्
(घ) तत्।
उत्तर:
(ख) मम

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

प्रश्न 3.
सः ………… बालकः अस्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) त्वम्
(ख) तम्
(ग) एषः
(घ) तस्याम्।
उत्तर:
(ग) एषः

प्रश्न 4.
……… मम आभूषणम् अस्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) एतौ
(ख) तस्मैः
(ग) एताः
(घ) एतत्।
उत्तर:
(घ) एतत्।

प्रश्न 5.
……….. मम माता अस्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) सा
(ख) के
(ग) मत्
(घ) त्वयि।
उत्तर:
(क) सा

प्रश्न 6.
ते ………. सन्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) एतानि
(ख) के
(ग) आवयोः
(घ) तव।
उत्तर:
(ख) के

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

प्रश्न 7.
ताः ………. सन्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) अहम्
(ख) किम्
(ग) काः
(घ) तासु
उत्तर:
(ग) काः

प्रश्न 8.
अहं …….. मित्रम् अस्ति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) तेषु
(ख) एते
(ग) एताः
(घ) युष्माकम्।
उत्तर:
(घ) युष्माकम्।

प्रश्न 9.
सः ………. पश्यति-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) माम्
(ख) तत्
(ग) तौ
(घ) एकम्।
उत्तर:
(क) माम्

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि

प्रश्न 10.
‘एषः ….. भ्राता अस्ति’-रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) मयि
(ख) मम
(ग) मत्
(घ) माम्।
उत्तर:
(ख) मम

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम संख्यावाचक शब्दरूपाणि Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book शब्दरूपाणि Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions शब्दरूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 1

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 2

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 3

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 4

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 5
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 6
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 7

Class-6-Sanskrit-Grammar-Book-Solutions-शब्दरूपाणि-20
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 9Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 10Class-6-Sanskrit-Grammar-Book-Solutions-शब्दरूपाणि-19

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 12

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 13

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि

अभ्यासः

1. अधोलिखितेषु रिक्तस्थानानि उचितपदैः पूरयत
(निम्नलिखित रिक्त स्थानों को उचित पदों से भरो)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 14

2. अधोलिखितेषु रिक्तस्थानेषु निर्दिष्ट विभक्तिम् आधृत्य पदानि पूरयत
(निम्नलिखित रिक्त स्थानों में निर्दिष्ट विभक्ति के आधार पर पद भरो)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 15

3. अधोलिखितपदानि संशोधयत—
(निम्नलिखित पदों का संशोधन करो)
रामेन। लताषु । देवान। मुन्याम्। साधूनि। पत्राः। मित्रान्।

4. अधोलिखितानां पदानां बहुवचनानि लिखत
(अधोलिखित पदों के बहुवचन बनाकर लिखो)
देवस्य। लतायाम्। नद्या। मुनये।
यथा- एकवचनम् — बहुवचनम्
देवस्य – दवानाम्
लतायाम् – ………….
नद्या – ………….
मुनये – ………….

5. कोष्टके तृतीयाविभक्तिपदानि पूरयत–
(कोष्ठक में तृतीया विभक्ति का प्रयोग करके रिक्त स्थान भरो)
यथा- राम (रामेण) सह कः खेलिष्यति?
देव (…………………) सह कः खादिष्यति?
मित्र (…………………….) सह कः पास्यति?

6. कोष्ठकेषु षष्ठीविभक्तिपदानि पूरयत–
(कोष्ठक में षष्ठी विभक्ति का प्रयोग करके रिक्त स्थान भरो।)
यथा- राम (…… रामस्य……..) गृहं कुत्र अस्ति?
छात्र (………………….) विद्यालयः दूरम् अस्ति।
वृक्ष (……………………) पत्राणि शिखरे सन्ति।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि

7. कोष्ठकेषु सप्तमीविभक्तिपदानि पूरयत
(कोष्ठक में सप्तमी विभक्ति का प्रयोग करके रिक्त स्थान भरो।)
यथा- पटल (……. पटले…..) पुस्तकं तिष्ठति।
ईश्वर ( ……………….) विश्वासः अस्ति।
भोजन( …………………..) मम रुचिः अस्ति ।
भजन ( …………………..) तव भावना अस्ति।
कण्ठ ( ………………….) माधुर्यं नास्ति।

8. कोष्ठकेषु चतुर्थीविभक्तिपदानि पूरयत
(कोष्ठक में चतुर्थी विभक्ति का प्रयोग करके रिक्त स्थान भरो।)
यथा- सः सूर्यः (……. सूर्याय…….) अर्घ्यं ददाति।
अहं याचक (……………………) वस्त्राणि यच्छामि।
युष्मद् (…………………..) किं रोचते?

9. निम्नकारकाणां चिह्नानि लिखत
(निम्न कारकों के चिह्न (अर्थ) लिखिए)
कारक — चिह्न (अर्थ)
कर्ता कर्म — 0, ने
करण …………………..
सम्प्रदान …………………..
अपादान …………………..
सम्बन्ध …………………..
अधिकरण …………………..
सम्बोधन …………………..

10. निम्नकारकाणां समक्षं तेषां विभक्तीः लिखत
(निम्न कारकों की विभक्ति बताइए)
कारकाणि — विभक्तिः
कर्ता — प्रथमा
कर्म …………………..
करण …………………..
सम्प्रदान …………………..
अपादान …………………..
सम्बन्ध …………………..
अधिकरण …………………..
सम्बोधन …………………..

11. रिक्तस्थानेषु शब्दरूपेषु प्रयुक्ताः विभक्तीः प्रयुक्तानि कारकाणि च लिखत
(निम्न शब्द रूपों के सामने विभक्ति और कारक लिखिए)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 16

12. रिक्तस्थानेषु ‘देव’ शब्दस्य रूपाणि दृष्ट्वा तद्वत् बालक-शब्दस्य रूपाणि लिखत
(देव के रूपों को देखकर बालक के रूपों को रिक्त स्थानों में भरो) विभक्ति
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि 17

13. निम्नलिखितानां शब्दरूपाणां हिन्द्याम् अर्थान् लिखत
(निम्नलिखित शब्द रूपों के हिन्दी में अर्थ लिखो)
शब्द-रूप — अर्थ
अश्वः — घोड़ा, घोड़े ने
अश्वम् — ……………………..
अश्वेन — ……………………..
अश्वाय — ……………………..
अश्वात् — ……………………..
अश्वस्य — ……………………..
अश्वे — ……………………..
हे अश्व! — ……………………..

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
नदी शब्दस्य चतुर्थी एकवचने रूपम् लिखत।
(क) नद्यै
(ख) नदीयाः
(ग) नदै
(घ) नदीय।
उत्तर:
(क) नद्यै

प्रश्न 2.
मुनि शब्दस्य प्रथमा द्विवचने रूपम् लिखत।
(क) मुनी:
(ख) मुनी
(ग) मुनिः
(घ) मुनि।
उत्तर:
(ख) मुनी

प्रश्न 3.
साधु शब्दस्य सप्तमी एकवचने रूपम् लिखत।
(क) साधौः
(ख) साधो
(ग) साधौ
(घ) साधवे।
उत्तर:
(ग) साधौ

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि

प्रश्न 4.
मातृ शब्दस्य षष्ठी बहुवचने रूपम् लिखत।
(क) मातृणाम्
(ख) मातृनाम्
(ग) मातृनाम्
(घ) मातॄणाम्।
उत्तर:
(घ) मातॄणाम्।

प्रश्न 5.
पितृ शब्दस्य सप्तमी एकवचने रूपम् लिखत।
(क) पितरि
(ख) पितरी
(ग) पिते
(घ) पितॄ।
उत्तर:
(क) पितरि

प्रश्न 6.
लता शब्दस्य सप्तमी बहुवचने रूपम् लिखत।
(क) लतेसु
(ख) लतासु
(ग) लतेषु
(घ) लताषु।
उत्तर:
(ख) लतासु

प्रश्न 7.
देव शब्दस्य तृतीया बहुवचने रूपम् लिखत।
(क) देवेभि
(ख) देवै
(ग) देवैः
(घ) देवेभिः
उत्तर:
(ग) देवैः

प्रश्न 8.
सुता शब्दस्य द्वितीया बहुवचने रूपम् लिखत।
(क) सुतान्
(ख) सुता
(ग) सुतानि
(घ) सुताः
उत्तर:
(घ) सुताः

प्रश्न 9.
पितृ शब्दस्य षष्ठी एकवचने रूपं लिखत।
(क) पितुः
(ख) पित्रः
(ग) पित्रुः
(घ) पितरः।
उत्तर:
(क) पितुः

प्रश्न 10.
छाया शब्दस्य तृतीया एकवचने रूपं लिखत।
(क) छायेन
(ख) छायया
(ग) छायाया
(घ) छाययाः।
उत्तर:
(ख) छायया

प्रश्न 11.
नदी शब्दस्य पञ्चमी बहुवचने रूपं लिखत।
(क) नदीभिः
(ख) नदेभ्यः
(ग) नदीभ्यः
(घ) नदीनाम्
उत्तर:
(ग) नदीभ्यः

प्रश्न 12.
हरि शब्दस्य तृतीया एकवचने रूपं लिखत।
(क) हरिया
(ख) हरिना
(ग) हरये
(घ) हरिणा।
उत्तर:
(घ) हरिणा।

प्रश्न 13.
रमा शब्दस्य षष्ठी एकवचने रूपं लिखत।
(क) रमाणाम्
(ख) रमयोः
(ग) रमानाम्
(घ) रमायाः।
उत्तर:
(घ) रमायाः।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions शब्दरूपाणि Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book लकार-परिचयः Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions लकार-परिचयः

विभिन्न कालों तथा अवस्थाओं को लकार कहते हैं।

लकार के भेद
(Types of Lakaras)
वर्तमान काल को लट् लकार कहते हैं। भूतकाल को लङ् लकार कहते हैं। भविष्यत् काल को लूट लकार कहते हैं। पठ् धातु के वर्तमानकाल, भूतकाल व भविष्यत्काल के प्रथम पुरुष, एकवचन में अलग अलग रूप निम्नलिखित हैं
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 1

लकार-तालिका
इसी प्रकार कुछ प्रसिद्ध धातुओं के विविध लकारों में निम्नलिखित रूप होते हैं
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 2

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 4

कर्ता और क्रिया का मेल

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 5
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 6

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 7

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उच्चारयत (उच्चारण कीजिए)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 8

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 2.
रिक्तस्थानानि पूरयत (रिक्त स्थान भरें)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 9

प्रश्न 3.
अर्थं निर्दिशत (अर्थ बताएँ)
वदति = ……………
चलति = ……………
अवदत् = ………………….
अचलत्। = ………………….
वदिष्यति = ……………
चलिष्यति = ……………

प्रश्न 4.
निम्नक्रियापदानां लकारं निर्दिशत (निम्न क्रियापदों के लकार बताएँ)
यथा- अगच्छत् — लङ् लकार
वदामि …………………… लकार
स्थास्यति …………………… लकार

प्रश्न 5.
निम्नक्रियापदेषु धातून् निर्दिशत (निम्न क्रियापदों में धातु बताएँ)
यथा- अखादत् — खाद् धातु
अभवत् …………… धातु
अकरोत् ……………….. धातु

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 6.
निम्नधातूनां उदाहरणानुसारं लट् लकार रूपाणि लिखत
(निम्न धातुओं के लट् लकार (प्रथम पुरुष, एकवचन) के रूप लिखें)
यथा- हस्
हसति …………….
अस् …………….
वद् …………….

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
नी धातोः लट् लकारे प्र०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) नयति
(ख) नयतः
(ग) नेति
(घ) नीति।
उत्तर:
(क) नयति

प्रश्न 2.
गै धातोः लुट् लकारे उ०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) गैष्यामः
(ख) गास्यामः
(ग) गैस्यामः
(घ) गैस्याम।
उत्तर:
(ख) गास्यामः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 3.
स्था धातोः लङ् लकारे म०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) अस्थातम्
(ख) स्थातम्
(ग) अतिष्ठतम्
(घ) तिष्ठतम्।
उत्तर:
(ग) अतिष्ठतम्

प्रश्न 4.
दृश् धातोः लृट् लकारे प्र०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) दृशयन्ति
(ख) पश्यिष्यन्ति
(ग) पश्यस्यन्ति
(घ) द्रक्ष्यन्ति।
उत्तर:
(घ) द्रक्ष्यन्ति।

प्रश्न 5.
इष् धातोः लङ् लकारे प्र०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) ऐच्छन्
(ख) इच्छन्
(ग) ऐष्छन्
(घ) इष्छन्।
उत्तर:
(क) ऐच्छन्

प्रश्न 6.
पठ् धातोः लृट् लकारे प्र०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) पठितः
(ख) पठिष्यतः
(ग) पठस्यतः
(घ) पठिस्यतः।
उत्तर:
(ख) पठिष्यतः

प्रश्न 7.
खाद धातोः लट् लकारे म०प० एकवचने रूपं लिखत।
(क) खादथ
(ख) खदसि
(ग) खादसि
(घ) खादसिः।
उत्तर:
(ग) खादसि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 8.
भ्रम् धातोः लट् लकारे प्र०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) भ्रमति
(ख) भ्रमन्ति
(ग) भ्रमत
(घ) भ्रमतः।
उत्तर:
(घ) भ्रमतः।

प्रश्न 9.
गै धातोः लृट् लकारे प्र०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) गास्यन्ति
(ख) गैस्यन्ति
(ग) गायन्ति
(घ) गीयन्ति।
उत्तर:
(क) गास्यन्ति

प्रश्न 10.
दृश् धातोः लृट् लकारे म०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) दृश्यसि
(ख) द्रक्ष्यसि
(ग) दर्शसि
(घ) दर्शिष्यसि।
उत्तर:
(ख) द्रक्ष्यसि

प्रश्न 11.
स्थाधातोः लृट् लकारे प्र०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) स्थाति
(ख) अस्थात्
(ग) स्थास्यति
(घ) तिष्ठति।
उत्तर:
(ग) स्थास्यति

प्रश्न 12.
इष् धातेः लङ् लकारे म०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) ऐच्छत्
(ख) इच्छत्
(ग) इष्यत्
(घ) ऐच्छः
उत्तर:
(घ) ऐच्छः

प्रश्न 13.
खाद् धातोः लट् लकारे प्र० पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) खादति
(ख) खादिति
(ग) खादयति
(घ) खाद्यति।
उत्तर:
(क) खादति

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book धातु-क्रिया-परिचयः Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

क्रिया (Verbs)
किसी कार्य के करने या होने को क्रिया कहते हैं। जिस शब्द से किसी काम के करने या होने का बोध हो वह शब्द क्रिया कहलाता है, जैसे-अस्ति (= है), भवति (= होता है), करोति (= करता है) इत्यादि।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

धातु (Roots)
क्रिया के मूल रूप को धातु कहते हैं, जैसे-अस् = होना, भू = होना, कृ = करना आदि। अस्, भू तथा कृ उपर्युक्त अस्ति, भवति तथा करोति आदि क्रियाओं के मूल रूप हैं।

धातुओं के भेद
(Types of Roots)

धातुओं के दो भेद हैं
(1) सकर्मक धातु (Transitive Roots)-जिसमें फल और व्यापार अलग-अलग होते हैं उसे सकर्मक धातु कहते हैं, जैसे-रामः वनं गच्छति = राम वन को जाता है। यहाँ जाना रूप व्यापार राम में है
और उसका फल ‘वन-संयोग’ वन में है। अतः गम् धातु सकर्मक है।

(2) अकर्मक धातु (Intransitive Roots)-जहाँ फल और व्यापार एक ही में रहें उसको अकर्मक कहते हैं, जैसे-बालकः हसति = बालक हँसता है। यहाँ हँसना व्यापार और उसका फल दोनों एक ही बालक में है अतः हस् अकर्मक धातु है। उठना, बैठना, सोना, जागना, जीना, मरना, रहना, ठहरना, डरना आदि अर्थ वाले धातु अकर्मक होते हैं। उदाहरण
(क) सकर्मक धातुएँ-गम् (जाना), पठ् (पढ़ना), रक्ष् (रक्षा करना), पा (पीना), खाद् (खाना), दृश् (देखना), लिख् (लिखना), कृ (करना) आदि।
(ख) अकर्मक धातुएँ-अस् (होना), भू (होना), हस् (हँसना), स्था (ठहरना), वस् (रहना), उपविश् (बैठना) आदि। गण

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

(Groups of Roots)
संस्कृत में सब धातुओं को भिन्न-भिन्न समूहों में बाँटा गया है, उन समूहों को गण कहते हैं तथा उन गणों के नाम उस गण की पहली धातु के नाम पर रखे गए हैं। सब गणों का अलग-अलग चिह्न होता है, उसे विकरण कहते हैं। कुल मिलाकर दस गण हैं। चार गणों के उदाहरण दिए जा रहे हैं।
(1) जिस गण में भू आदि धातुएँ हैं उस गण को भ्वादिगण कहते हैं, जैसे-भू, गम्, पठ् आदि।
(2) जिस गण में दिव् आदि धातुएँ हैं उस गण को दिवादिगण कहते हैं, जैसे-दिव्, विद् आदि।

धातु-क्रिया-परिचयः
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः 3
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः 4
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः 5

अभ्यासः

1. ‘धातुः’ इति कः, उदाहरणेन स्पष्टयत।
(धातु किसे कहते हैं? उदाहरण देकर स्पष्ट करो।)

2. क्रियापदम् इति किम्? उदाहरणेन स्पष्टयत।
(क्रिया किसे कहते हैं? उदाहरण देकर स्पष्ट करो।)

3. निम्नलिखितक्रियापदेषु धातून लिखत
(निम्नलिखित क्रियाओं में प्रकृति (मूल रूप अर्थात् धातु रूप) बताओ)
गच्छति, पठति, तिष्ठति, चलति, हसति, वदति।

4. निम्नलिखितक्रियापदेषु धातून् प्रत्ययान् च लिखत
(निम्नलिखित क्रियाओं में धातु तथा प्रत्यय बताओ)
रक्षति, सेवते, नमति, अस्ति, करोति।

5. निम्नलिखितधातुभिः लट्लकारप्रथमपुरुषएकवचने क्रियापदानि रचयत
(निम्नलिखित धातुओं से क्रिया रूप बनाओ)
वद्, नम्, स्था, गम्, चिल्।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

6. निम्नलिखितधातूनां गणान् निर्दिशत
(निम्नलिखित धातुओं के गण बताओ)
भू, दिव्, तुद्, चुर।

7.. निम्नलिखितेषु क्रियापदेषु धातवः के सन्ति, इति यथास्थानं लिखत
(निम्नलिखित क्रियापदों में उनके समक्ष धातुएँ लिखो)
क्रियापदानि — धातवः
(i) चिन्तयति — …………..
(ii) तिष्ठति — …………..
(iii) गायति — …………..
(iv) पिबति — …………..
(v) पश्यति — …………..

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

 

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book कारक-बोधनम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 1.
कारकम् किं भवति?
(कारक क्या होता है?)
वाक्ये क्रियापदस्य अर्थे सहायकानि पदानि कारकाणि सन्ति।
(क्रियापद के अर्थ में सहायता करने वाले वाक्य के अन्य पद कारक होते हैं।)
उदाहरणानि
रामः गृहं गच्छति। अत्र गच्छति क्रियापदम् अस्ति। रामः, गृहम् च कारकपदद्वयम् अस्ति । रामः गमनक्रियां करोति, अतः सः कर्तृ कारकम् अस्ति। गृहम् कर्मकारकम् अस्ति।
(रामः गृहं गच्छति, इस वाक्य में क्रियापद ‘गच्छति’ कार्य के सम्पादन में रामः तथा गृहम् सहायक पद हैं। इसलिए रामः तथा गृहं कारकपद हैं। इनमें ‘रामः’ कर्तृकारक है और ‘गृहं’ कर्मकारक है।)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 2.
कारकाणि कानि कानि सन्ति?
(कारक कौन-कौन से हैं?)
कर्तृ-कर्म-करण-सम्प्रदान-अपादान-अधिकरण-सम्बोधनानि कारकाणि सन्ति।
(1) कर्तृ कारक
(2) कर्म कारक
(3) करण कारक
(4) सम्प्रदान कारक
(5) अपादान कारक
(6) अधिकरण कारक तथा
(7) सम्बोधन-ये सब सात कारक हैं।

विभक्तिः का भवति? (विभक्ति किसे कहते हैं?)
कारकस्य चिह्न विभक्तिः भवति।
(कारक का चिह्न विभक्ति कहलाता है।) यथा
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् 1

(i) कर्ता के योग में प्रथमा विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-रामः गच्छति। यहाँ गच्छति क्रिया को करने वाला कर्ता रामः प्रथमा विभक्ति में है।
(ii) कर्म के योग में द्वितीया विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-रामः रावणं मारयति। यहाँ मारयति क्रिया का फल रावणम् पर पड़ता है अतः रावणम् में द्वितीया का प्रयोग हुआ है।
(iii) करण या साधन के योग में तृतीया का प्रयोग होता है। जैसे-रामः बाणेन रावणं मारयति। यहाँ बाणेन (अर्थात् बाण के द्वारा) में साधन के साथ तृतीया विभक्ति का प्रयोग हुआ है।
(iv) सम्प्रदान के योग में चतुर्थी विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-रामः विभीषणाय राज्यं यच्छति। यहाँ विभीषणाय में चतर्थी का प्रयोग हआ है।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

(v) अपादान या पृथक् होने के योग में पञ्चमी विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-भरतः रामात् दूरं तिष्ठति। यहाँ रामात् में पञ्चमी का प्रयोग हुआ है।
(vi) सम्बन्ध में षष्ठी का प्रयोग होता है। जैसे-लक्ष्मणः रामस्य भ्राता आसीत् । यहाँ रामस्य में षष्ठी विभक्ति का प्रयोग हुआ है।
(vii) अधिकरण या आधार में सप्तमी का प्रयोग होता है। जैसे-रामः नगरे आसीत् (राम नगर में था)। यहाँ नगरे में सप्तमी का प्रयोग हुआ है।
(viii) सम्बोधन में थोड़ा बहुत बदल करके प्रथमा विभक्ति का ही प्रयोग होता है। जैसे-हे राम! इत्यादि।

कारक के भेद
कारक के सात भेद हैं, यथा-कर्ता, कर्म, करण, सम्प्रदान, अपादान, अधिकरण तथा सम्बोधन।
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् 2
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् 3

अभ्यासः
1. कर्मकारके का विभक्तिः भवति?
(कर्म कारक में कौन सी विभक्ति होती है?)

2. सम्प्रदानकारके का विभक्तिः भवति?
(सम्प्रदान कारक में कौन सी विभक्ति होती है?)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

3. अपादानकारकपदानि अवचित्य लिखत
(अपादान कारक पदों को चुनकर लिखो।)
बालकात्। बालकस्य। रामात्। रामस्य। अश्वाय। अश्वात्। गजेन। गजात्।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
कर्मकारके का विभक्तिः भवति?
(क) द्वितीया
(ख) तृतीया
(ग) पंचमी
(घ) चतुर्थी।
उत्तर:
(क) द्वितीया

प्रश्न 2.
सम्प्रदानकारके का विभक्तिः भवति?
(क) षष्ठी
(ख) चतुर्थी
(ग) सप्तमी
(घ) प्रथमा।
उत्तर:
(ख) चतुर्थी

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 3.
अधिकरणकारके का विभक्तिः भवति?
(क) द्वितीया
(ख) प्रथमा
(ग) सप्तमी
(घ) षष्ठी।
उत्तर:
(ग) सप्तमी

प्रश्न 4.
अपादानकारके का विभक्तिः भवति?
(क) तृतीया
(ख) प्रथमा
(ग) चतुर्थी
(घ) पञ्चमी।
उत्तर:
(घ) पञ्चमी।

प्रश्न 5.
कर्त्ताकारके का विभक्तिः भवति?
(क) प्रथमा
(ख) सप्तमी
(ग) षष्ठी
(घ) द्वितीया।
उत्तर:
(क) प्रथमा

प्रश्न 6.
करणकारके का विभक्तिः भवति?
(क) पंचमी
(ख) तृतीया
(ग) प्रथमा
(घ) सप्तमी।
उत्तर:
(ख) तृतीया

प्रश्न 7.
मोहनः अत्र अस्ति-इत्यत्र कः कर्ता?
(क) अस्ति
(ख) अत्र
(ग) मोहनः
(घ) कर्ता।
उत्तर:
(ग) मोहनः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 8.
रामः रावणं मारयति-इत्यत्र किम् कर्म?
(क) मारयति
(ख) कर्म
(ग) रामः
(घ) रावणम्।
उत्तर:
(घ) रावणम्।

प्रश्न 9.
‘गजः न चलति’ अत्र कर्ता कः?
(क) गजः
(ख) चलति
(ग) न
(घ) अश्वः
उत्तर:
(क) गजः

प्रश्न 10.
‘मृगः शीघ्रं न धावति’-अत्र कर्ता कः?
(क) शीघ्रम्
(ख) मृगः
(ग) धावति
(घ) न।
उत्तर:
(ख) मृगः

प्रश्न 11.
कस्मिन् कारके तृतीया विभक्तिः भवति?
(क) कर्मणि
(ख) सम्प्रदाने
(ग) करणे
(घ) अपादाने।
उत्तर:
(ग) करणे

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 12.
कस्मिन् कारके चतुर्थी विभक्तिः भवति?
(क) अपादानेः
(ख) कर्मणि
(ग) अधिकरणे
(घ) सम्प्रदाने।
उत्तर:
(घ) सम्प्रदाने।

प्रश्न 13.
‘मयूरः वने नृत्यति’-अत्र अधिकरणं किम्?
(क) वने
(ख) नृत्यति
(ग) मयूरः
(घ) अश्वः
उत्तर:
(क) वने

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् Read More »

error: Content is protected !!