CBSE Class 6

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book लकार-परिचयः Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions लकार-परिचयः

विभिन्न कालों तथा अवस्थाओं को लकार कहते हैं।

लकार के भेद
(Types of Lakaras)
वर्तमान काल को लट् लकार कहते हैं। भूतकाल को लङ् लकार कहते हैं। भविष्यत् काल को लूट लकार कहते हैं। पठ् धातु के वर्तमानकाल, भूतकाल व भविष्यत्काल के प्रथम पुरुष, एकवचन में अलग अलग रूप निम्नलिखित हैं
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 1

लकार-तालिका
इसी प्रकार कुछ प्रसिद्ध धातुओं के विविध लकारों में निम्नलिखित रूप होते हैं
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 2

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 4

कर्ता और क्रिया का मेल

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 5
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 6

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 7

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उच्चारयत (उच्चारण कीजिए)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 8

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 2.
रिक्तस्थानानि पूरयत (रिक्त स्थान भरें)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः 9

प्रश्न 3.
अर्थं निर्दिशत (अर्थ बताएँ)
वदति = ……………
चलति = ……………
अवदत् = ………………….
अचलत्। = ………………….
वदिष्यति = ……………
चलिष्यति = ……………

प्रश्न 4.
निम्नक्रियापदानां लकारं निर्दिशत (निम्न क्रियापदों के लकार बताएँ)
यथा- अगच्छत् — लङ् लकार
वदामि …………………… लकार
स्थास्यति …………………… लकार

प्रश्न 5.
निम्नक्रियापदेषु धातून् निर्दिशत (निम्न क्रियापदों में धातु बताएँ)
यथा- अखादत् — खाद् धातु
अभवत् …………… धातु
अकरोत् ……………….. धातु

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 6.
निम्नधातूनां उदाहरणानुसारं लट् लकार रूपाणि लिखत
(निम्न धातुओं के लट् लकार (प्रथम पुरुष, एकवचन) के रूप लिखें)
यथा- हस्
हसति …………….
अस् …………….
वद् …………….

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
नी धातोः लट् लकारे प्र०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) नयति
(ख) नयतः
(ग) नेति
(घ) नीति।
उत्तर:
(क) नयति

प्रश्न 2.
गै धातोः लुट् लकारे उ०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) गैष्यामः
(ख) गास्यामः
(ग) गैस्यामः
(घ) गैस्याम।
उत्तर:
(ख) गास्यामः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 3.
स्था धातोः लङ् लकारे म०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) अस्थातम्
(ख) स्थातम्
(ग) अतिष्ठतम्
(घ) तिष्ठतम्।
उत्तर:
(ग) अतिष्ठतम्

प्रश्न 4.
दृश् धातोः लृट् लकारे प्र०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) दृशयन्ति
(ख) पश्यिष्यन्ति
(ग) पश्यस्यन्ति
(घ) द्रक्ष्यन्ति।
उत्तर:
(घ) द्रक्ष्यन्ति।

प्रश्न 5.
इष् धातोः लङ् लकारे प्र०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) ऐच्छन्
(ख) इच्छन्
(ग) ऐष्छन्
(घ) इष्छन्।
उत्तर:
(क) ऐच्छन्

प्रश्न 6.
पठ् धातोः लृट् लकारे प्र०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) पठितः
(ख) पठिष्यतः
(ग) पठस्यतः
(घ) पठिस्यतः।
उत्तर:
(ख) पठिष्यतः

प्रश्न 7.
खाद धातोः लट् लकारे म०प० एकवचने रूपं लिखत।
(क) खादथ
(ख) खदसि
(ग) खादसि
(घ) खादसिः।
उत्तर:
(ग) खादसि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

प्रश्न 8.
भ्रम् धातोः लट् लकारे प्र०पु० द्विवचने रूपं लिखत।
(क) भ्रमति
(ख) भ्रमन्ति
(ग) भ्रमत
(घ) भ्रमतः।
उत्तर:
(घ) भ्रमतः।

प्रश्न 9.
गै धातोः लृट् लकारे प्र०पु० बहुवचने रूपं लिखत।
(क) गास्यन्ति
(ख) गैस्यन्ति
(ग) गायन्ति
(घ) गीयन्ति।
उत्तर:
(क) गास्यन्ति

प्रश्न 10.
दृश् धातोः लृट् लकारे म०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) दृश्यसि
(ख) द्रक्ष्यसि
(ग) दर्शसि
(घ) दर्शिष्यसि।
उत्तर:
(ख) द्रक्ष्यसि

प्रश्न 11.
स्थाधातोः लृट् लकारे प्र०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) स्थाति
(ख) अस्थात्
(ग) स्थास्यति
(घ) तिष्ठति।
उत्तर:
(ग) स्थास्यति

प्रश्न 12.
इष् धातेः लङ् लकारे म०पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) ऐच्छत्
(ख) इच्छत्
(ग) इष्यत्
(घ) ऐच्छः
उत्तर:
(घ) ऐच्छः

प्रश्न 13.
खाद् धातोः लट् लकारे प्र० पु० एकवचने रूपं लिखत।
(क) खादति
(ख) खादिति
(ग) खादयति
(घ) खाद्यति।
उत्तर:
(क) खादति

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions लकार-परिचयः Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book धातु-क्रिया-परिचयः Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

क्रिया (Verbs)
किसी कार्य के करने या होने को क्रिया कहते हैं। जिस शब्द से किसी काम के करने या होने का बोध हो वह शब्द क्रिया कहलाता है, जैसे-अस्ति (= है), भवति (= होता है), करोति (= करता है) इत्यादि।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

धातु (Roots)
क्रिया के मूल रूप को धातु कहते हैं, जैसे-अस् = होना, भू = होना, कृ = करना आदि। अस्, भू तथा कृ उपर्युक्त अस्ति, भवति तथा करोति आदि क्रियाओं के मूल रूप हैं।

धातुओं के भेद
(Types of Roots)

धातुओं के दो भेद हैं
(1) सकर्मक धातु (Transitive Roots)-जिसमें फल और व्यापार अलग-अलग होते हैं उसे सकर्मक धातु कहते हैं, जैसे-रामः वनं गच्छति = राम वन को जाता है। यहाँ जाना रूप व्यापार राम में है
और उसका फल ‘वन-संयोग’ वन में है। अतः गम् धातु सकर्मक है।

(2) अकर्मक धातु (Intransitive Roots)-जहाँ फल और व्यापार एक ही में रहें उसको अकर्मक कहते हैं, जैसे-बालकः हसति = बालक हँसता है। यहाँ हँसना व्यापार और उसका फल दोनों एक ही बालक में है अतः हस् अकर्मक धातु है। उठना, बैठना, सोना, जागना, जीना, मरना, रहना, ठहरना, डरना आदि अर्थ वाले धातु अकर्मक होते हैं। उदाहरण
(क) सकर्मक धातुएँ-गम् (जाना), पठ् (पढ़ना), रक्ष् (रक्षा करना), पा (पीना), खाद् (खाना), दृश् (देखना), लिख् (लिखना), कृ (करना) आदि।
(ख) अकर्मक धातुएँ-अस् (होना), भू (होना), हस् (हँसना), स्था (ठहरना), वस् (रहना), उपविश् (बैठना) आदि। गण

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

(Groups of Roots)
संस्कृत में सब धातुओं को भिन्न-भिन्न समूहों में बाँटा गया है, उन समूहों को गण कहते हैं तथा उन गणों के नाम उस गण की पहली धातु के नाम पर रखे गए हैं। सब गणों का अलग-अलग चिह्न होता है, उसे विकरण कहते हैं। कुल मिलाकर दस गण हैं। चार गणों के उदाहरण दिए जा रहे हैं।
(1) जिस गण में भू आदि धातुएँ हैं उस गण को भ्वादिगण कहते हैं, जैसे-भू, गम्, पठ् आदि।
(2) जिस गण में दिव् आदि धातुएँ हैं उस गण को दिवादिगण कहते हैं, जैसे-दिव्, विद् आदि।

धातु-क्रिया-परिचयः
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः 3
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः 4
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः 5

अभ्यासः

1. ‘धातुः’ इति कः, उदाहरणेन स्पष्टयत।
(धातु किसे कहते हैं? उदाहरण देकर स्पष्ट करो।)

2. क्रियापदम् इति किम्? उदाहरणेन स्पष्टयत।
(क्रिया किसे कहते हैं? उदाहरण देकर स्पष्ट करो।)

3. निम्नलिखितक्रियापदेषु धातून लिखत
(निम्नलिखित क्रियाओं में प्रकृति (मूल रूप अर्थात् धातु रूप) बताओ)
गच्छति, पठति, तिष्ठति, चलति, हसति, वदति।

4. निम्नलिखितक्रियापदेषु धातून् प्रत्ययान् च लिखत
(निम्नलिखित क्रियाओं में धातु तथा प्रत्यय बताओ)
रक्षति, सेवते, नमति, अस्ति, करोति।

5. निम्नलिखितधातुभिः लट्लकारप्रथमपुरुषएकवचने क्रियापदानि रचयत
(निम्नलिखित धातुओं से क्रिया रूप बनाओ)
वद्, नम्, स्था, गम्, चिल्।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

6. निम्नलिखितधातूनां गणान् निर्दिशत
(निम्नलिखित धातुओं के गण बताओ)
भू, दिव्, तुद्, चुर।

7.. निम्नलिखितेषु क्रियापदेषु धातवः के सन्ति, इति यथास्थानं लिखत
(निम्नलिखित क्रियापदों में उनके समक्ष धातुएँ लिखो)
क्रियापदानि — धातवः
(i) चिन्तयति — …………..
(ii) तिष्ठति — …………..
(iii) गायति — …………..
(iv) पिबति — …………..
(v) पश्यति — …………..

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः

 

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions धातु-क्रिया-परिचयः Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book कारक-बोधनम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 1.
कारकम् किं भवति?
(कारक क्या होता है?)
वाक्ये क्रियापदस्य अर्थे सहायकानि पदानि कारकाणि सन्ति।
(क्रियापद के अर्थ में सहायता करने वाले वाक्य के अन्य पद कारक होते हैं।)
उदाहरणानि
रामः गृहं गच्छति। अत्र गच्छति क्रियापदम् अस्ति। रामः, गृहम् च कारकपदद्वयम् अस्ति । रामः गमनक्रियां करोति, अतः सः कर्तृ कारकम् अस्ति। गृहम् कर्मकारकम् अस्ति।
(रामः गृहं गच्छति, इस वाक्य में क्रियापद ‘गच्छति’ कार्य के सम्पादन में रामः तथा गृहम् सहायक पद हैं। इसलिए रामः तथा गृहं कारकपद हैं। इनमें ‘रामः’ कर्तृकारक है और ‘गृहं’ कर्मकारक है।)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 2.
कारकाणि कानि कानि सन्ति?
(कारक कौन-कौन से हैं?)
कर्तृ-कर्म-करण-सम्प्रदान-अपादान-अधिकरण-सम्बोधनानि कारकाणि सन्ति।
(1) कर्तृ कारक
(2) कर्म कारक
(3) करण कारक
(4) सम्प्रदान कारक
(5) अपादान कारक
(6) अधिकरण कारक तथा
(7) सम्बोधन-ये सब सात कारक हैं।

विभक्तिः का भवति? (विभक्ति किसे कहते हैं?)
कारकस्य चिह्न विभक्तिः भवति।
(कारक का चिह्न विभक्ति कहलाता है।) यथा
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् 1

(i) कर्ता के योग में प्रथमा विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-रामः गच्छति। यहाँ गच्छति क्रिया को करने वाला कर्ता रामः प्रथमा विभक्ति में है।
(ii) कर्म के योग में द्वितीया विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-रामः रावणं मारयति। यहाँ मारयति क्रिया का फल रावणम् पर पड़ता है अतः रावणम् में द्वितीया का प्रयोग हुआ है।
(iii) करण या साधन के योग में तृतीया का प्रयोग होता है। जैसे-रामः बाणेन रावणं मारयति। यहाँ बाणेन (अर्थात् बाण के द्वारा) में साधन के साथ तृतीया विभक्ति का प्रयोग हुआ है।
(iv) सम्प्रदान के योग में चतुर्थी विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-रामः विभीषणाय राज्यं यच्छति। यहाँ विभीषणाय में चतर्थी का प्रयोग हआ है।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

(v) अपादान या पृथक् होने के योग में पञ्चमी विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे-भरतः रामात् दूरं तिष्ठति। यहाँ रामात् में पञ्चमी का प्रयोग हुआ है।
(vi) सम्बन्ध में षष्ठी का प्रयोग होता है। जैसे-लक्ष्मणः रामस्य भ्राता आसीत् । यहाँ रामस्य में षष्ठी विभक्ति का प्रयोग हुआ है।
(vii) अधिकरण या आधार में सप्तमी का प्रयोग होता है। जैसे-रामः नगरे आसीत् (राम नगर में था)। यहाँ नगरे में सप्तमी का प्रयोग हुआ है।
(viii) सम्बोधन में थोड़ा बहुत बदल करके प्रथमा विभक्ति का ही प्रयोग होता है। जैसे-हे राम! इत्यादि।

कारक के भेद
कारक के सात भेद हैं, यथा-कर्ता, कर्म, करण, सम्प्रदान, अपादान, अधिकरण तथा सम्बोधन।
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् 2
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् 3

अभ्यासः
1. कर्मकारके का विभक्तिः भवति?
(कर्म कारक में कौन सी विभक्ति होती है?)

2. सम्प्रदानकारके का विभक्तिः भवति?
(सम्प्रदान कारक में कौन सी विभक्ति होती है?)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

3. अपादानकारकपदानि अवचित्य लिखत
(अपादान कारक पदों को चुनकर लिखो।)
बालकात्। बालकस्य। रामात्। रामस्य। अश्वाय। अश्वात्। गजेन। गजात्।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
कर्मकारके का विभक्तिः भवति?
(क) द्वितीया
(ख) तृतीया
(ग) पंचमी
(घ) चतुर्थी।
उत्तर:
(क) द्वितीया

प्रश्न 2.
सम्प्रदानकारके का विभक्तिः भवति?
(क) षष्ठी
(ख) चतुर्थी
(ग) सप्तमी
(घ) प्रथमा।
उत्तर:
(ख) चतुर्थी

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 3.
अधिकरणकारके का विभक्तिः भवति?
(क) द्वितीया
(ख) प्रथमा
(ग) सप्तमी
(घ) षष्ठी।
उत्तर:
(ग) सप्तमी

प्रश्न 4.
अपादानकारके का विभक्तिः भवति?
(क) तृतीया
(ख) प्रथमा
(ग) चतुर्थी
(घ) पञ्चमी।
उत्तर:
(घ) पञ्चमी।

प्रश्न 5.
कर्त्ताकारके का विभक्तिः भवति?
(क) प्रथमा
(ख) सप्तमी
(ग) षष्ठी
(घ) द्वितीया।
उत्तर:
(क) प्रथमा

प्रश्न 6.
करणकारके का विभक्तिः भवति?
(क) पंचमी
(ख) तृतीया
(ग) प्रथमा
(घ) सप्तमी।
उत्तर:
(ख) तृतीया

प्रश्न 7.
मोहनः अत्र अस्ति-इत्यत्र कः कर्ता?
(क) अस्ति
(ख) अत्र
(ग) मोहनः
(घ) कर्ता।
उत्तर:
(ग) मोहनः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 8.
रामः रावणं मारयति-इत्यत्र किम् कर्म?
(क) मारयति
(ख) कर्म
(ग) रामः
(घ) रावणम्।
उत्तर:
(घ) रावणम्।

प्रश्न 9.
‘गजः न चलति’ अत्र कर्ता कः?
(क) गजः
(ख) चलति
(ग) न
(घ) अश्वः
उत्तर:
(क) गजः

प्रश्न 10.
‘मृगः शीघ्रं न धावति’-अत्र कर्ता कः?
(क) शीघ्रम्
(ख) मृगः
(ग) धावति
(घ) न।
उत्तर:
(ख) मृगः

प्रश्न 11.
कस्मिन् कारके तृतीया विभक्तिः भवति?
(क) कर्मणि
(ख) सम्प्रदाने
(ग) करणे
(घ) अपादाने।
उत्तर:
(ग) करणे

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम्

प्रश्न 12.
कस्मिन् कारके चतुर्थी विभक्तिः भवति?
(क) अपादानेः
(ख) कर्मणि
(ग) अधिकरणे
(घ) सम्प्रदाने।
उत्तर:
(घ) सम्प्रदाने।

प्रश्न 13.
‘मयूरः वने नृत्यति’-अत्र अधिकरणं किम्?
(क) वने
(ख) नृत्यति
(ग) मयूरः
(घ) अश्वः
उत्तर:
(क) वने

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions कारक-बोधनम् Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book विशेष्य-विशेषण-बोधनम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

प्रश्न 1.
विशेषणपदम् किं भवति?
(विशेषण क्या होता है?)
उत्तर:
यत् पदम् कस्यापि अन्यस्य पदस्य विशेषतां वदति, तत् पदं विशेषणपदं भवति ।
(जो पद किसी दूसरे पद की विशेषता बतलाता है वह विशेषण-पद कहलाता है।)
उदाहरणम्-कृष्णः मृगः। अत्र कृष्णः विशेषणपदम् अस्ति।
(कृष्णः मृगः-यहाँ कृष्णः विशेषण पद है।)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

प्रश्न 2.
विशेष्यपदं किं भवति?
(विशेष्य पद क्या होता है?)
उत्तर:
विशेषणपदं यस्य पदस्य विशेषतां वदति तत् पदं विशेष्यपदं भवति।
(विशेषण जिस पद की विशेषता कहता है उसे विशेष्य पद कहते हैं।)
उदाहरणम्-कृष्णः मृगः। अत्र ‘कृष्णः’ पदम् मृगस्य विशेषतां वदति, अतः मृगः विशेष्यपदम् अस्ति।
(कृष्णः मृगः (काला हिरन) में ‘कृष्णः’ पद ‘मृगः’ पद की विशेषता को बताता है। अतः कृष्णः विशेषण पद है और मृगः विशेष्य पद है।)

प्रयोगः-
वचनस्य, लिङ्गस्य, विभक्तेश्च दृष्ट्या विशेषणपदानि विशेष्यपदानि अनुवर्तन्ते।
(वचन, लिङ्ग और विभक्ति की दृष्टि से विशेषण विशेष्य पदों का अनुसरण करते हैं।)
उदाहरणम्-नीलः अश्वः, कृष्णा गौः, पीतम् पुष्पम्, नीलाः पर्वताः, प्रियाः लताः, प्रियाणि मित्राणि, शुभस्य वचनस्य, निर्मलात् शिखरात्, प्रियेभ्यः मित्रेभ्यः।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

पदम् किं भवति?
(पद क्या होता है?)
उत्तर:
सुप्-तिङन्तम् पदम् भवति।
सुप् (अर्थात् कारकविभक्तियों के प्रत्यय) जिन शब्दों के अन्त में लग जाएँ अथवा तिङ् (अर्थात् क्रियापद बनाने के लिए धातु के साथ लगने वाले प्रत्यय) जिन शब्दों के अन्त में हों, वे शब्द पद कहलाते हैं। जैसे-देवाः, गच्छन्ति आदयः। देवः, देवौ, देवाः सुबन्तपद हैं तथा गच्छति, गच्छतः, गच्छन्ति तिङन्तपद हैं।

अभ्यासः
प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु विशेषणपदानि अवचित्य लिखत
(निम्नलिखित में से विशेषण पदों को चुनकर लिखो)
उत्तर:
तीव्रः। अश्वः। बधिरः। निर्धनः। वीरौ। मानवाः। देवाः। खगाः। मधुराणि।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु पदानि अवचित्य लिखत
(निम्नलिखित में से पदों को चुनकर लिखो)
उत्तर:
गम्। वद्। हस्। गच्छति। रामः। देवाः।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) मधुरम्
(ख) गौः
(ग) अश्वः
(घ) पुष्पम्।
उत्तर:
(क) मधुरम्

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

प्रश्न 2.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।
(क) पीतम्
(ख) अश्वः
(ग) नीलम्
(घ) कृष्णा।
उत्तर:
(ख) अश्वः

प्रश्न 3.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) वचनम्
(ख) मित्रः
(ग) कृष्णः
(घ) पर्वतः।
उत्तर:
(ग) कृष्णः

प्रश्न 4.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) काकः
(ख) मृगः
(ग) हंसः
(घ) निर्मलः।
उत्तर:
(घ) निर्मलः।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

प्रश्न 5.
विशेषणपदम् अवचित्य लिखत।
(क) शुभम्
(ख) पुष्पम्
(ग) मित्रम्
(घ) लता।
उत्तर:
(क) शुभम्

प्रश्न 6.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।।
(क) पीतम्
(ख) मित्रम्
(ग) निर्मलम्
(घ) नीलः।
उत्तर:
(ख) मित्रम्

प्रश्न 7.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।
(क) उत्तुंगः
(ख) लघुः
(ग) गौः
(घ) गुरुः।
उत्तर:
(ग) गौः

प्रश्न 8.
विशेष्यपदम् अवचित्य लिखत।
(क) विशालः
(ख) निम्नः
(ग) मधुर:
(घ) लता।
उत्तर:
(घ) लता।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

प्रश्न 9.
विशेषणपदं लिखत।
(क) पीतम्
(ख) मित्रम्
(ग) अश्वः
(घ) पुष्पम्।
उत्तर:
(क) पीतम्

प्रश्न 10.
विशेष्यपदं लिखत।
(क) पत्रम्
(ख) निर्मलः
(ग) नीलः
(घ) गौः।
उत्तर:
(घ) गौः।

प्रश्न 11.
विशेषणपदं लिखत।
(क) काकः
(ख) पिकः
(ग) विशाल:
(घ) लता।
उत्तर:
(ग) विशाल:

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम्

प्रश्न 12.
विशेष्यपदं लिखत।
(क) पीतः
(ख) कृष्णः
(ग) शुभम्
(घ) पत्रम्।
उत्तर:
(घ) पत्रम्।

प्रश्न 13.
विशेषणपदं लिखत।
(क) लघुः
(ख) शिशुः
(ग) लता
(घ) पुष्पम्।
उत्तर:
(क) लघुः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions विशेष्य-विशेषण-बोधनम् Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम्

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book पुरुषबोधनम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions पुरुषबोधनम्

प्रश्न 1.
प्रथमपुरुषः कः भवति?
(प्रथम पुरुष क्या होता है?)
उत्तर:
यः अन्यस्य बोधकः शब्दः सः प्रथमपुरुषः (Third Person) भवति।
(जो दूसरे को बोधक शब्द होता है, वह प्रथम पुरुष होता है।)
उदाहरणम्-सः (वह), तौ (वे दो), ते (वे सब), सा (वह स्त्री), ते (वे दो स्त्रियाँ), ताः (वे सब स्त्रियाँ), तत् (वह-फलादि), ते (वे दो-फलादि), तानि (वे सब-फलादि), तम् (उसे) तेन-तया (उसके द्वारा), तस्य (उसका) इत्यादि।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम्

प्रश्न 2.
मध्यमपुरुषः कः भवति?
(मध्यम पुरुष कौन होता है?)
उत्तर:
वक्ता येन सह वार्ता करोति सः मध्यमपुरुषः (Second Person) भवति।
(वक्ता जिससे बात करता है, वह मध्यम पुरुष होता है।)
उदाहरणम्-त्वम् (तू), युवाम् (तुम दो), यूयम् (तुम सब), त्वाम् (तुझे), त्वया (तेरे द्वारा), तव (तेरा) इत्यादि।

प्रश्न 3.
उत्तमपुरुषः कः भवति?
(उत्तम पुरुष कौन होता है?)
उत्तर:
वक्ता स्वयं उत्तमपुरुषः (First Person) भवति।
(बोलने वाला स्वयं उत्तम पुरुष होता है।)
उदाहरणम्-अहम् (मैं), आवाम् (हम दो), वयम् (हम सब), माम् (मुझे), मया (मेरे द्वारा), मम (मेरा) इत्यादि।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम् 1
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम् 2

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम्

प्रथम पुरुष के उदाहरण
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम् 3

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु उत्तमपुरुषवाचकानि पदानि लिखत
(निम्नलिखित में से उत्तम पुरुष के वाचक पदों को लिखो)
उत्तर:
तव। मम। तस्य। त्वाम्। माम्। तम्। त्वम्। अहम्। सः।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु प्रथमपुरुषवाचकानि पदानि लिखत
(निम्नलिखित में से प्रथम पुरुष के वाचक पदों को लिखो)
उत्तर:
तया। तेन। मया। त्वयां। तानि। एतानि। तत्। आवाम् ।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
उ.पु. एकवचने रूपं लिखत।
(क) अहम्
(ख) सः
(ग) आवाम्
(घ) यूयम्।
उत्तर:
(क) अहम्

प्रश्न 2.
म.पु. द्विवचने रूपं लिखत।
(क) त्वम्
(ख) युवाम्
(ग) अहम्
(घ) सः।
उत्तर:
(ख) युवाम्

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम्

प्रश्न 3.
पुल्लिङ्ग बहुवचने रूपं लिखत।।
(क) फलानि
(ख) के
(ग) छात्राः
(घ) ताः।
उत्तर:
(ग) छात्राः

प्रश्न 4.
स्त्रीलिङ्ग एकवचने रूपं लिखत।
(क) किम्
(ख) पत्रम्
(ग) तत्
(घ) सा।
उत्तर:
(घ) सा।

प्रश्न 5.
नपुंसकलिङ्ग द्विवचने रूपं लिखत।
(क) पत्रे
(ख) छात्रे
(ग) सः
(घ) तो।
उत्तर:
(क) पत्रे

प्रश्न 6.
पुंल्लिङ्ग एकवचने रूपं लिखत।
(क) छात्राः
(ख) बालकः
(ग) तत्
(घ) बालिके।
उत्तर:
(ख) बालकः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम्

प्रश्न 7.
स्त्रीलिङ्ग द्विवचने रूपं लिखत।
(क) का
(ख) छात्राः
(ग) बालिके
(घ) ताः।
उत्तर:
(ग) बालिके

प्रश्न 8.
नपुंसकलिङ्ग बहुवचने रूपं लिखत।
(क) फले
(ख) के
(ग) ते
(घ) फलानि।
उत्तर:
(घ) फलानि।

प्रश्न 9.
स्त्रीलिङ्ग द्विवचने रूपं लिखत।
(क) ते
(ख) सा
(ग) ताम्
(घ) तानि।
उत्तर:
(क) ते

प्रश्न 10.
स्त्रीलिङ्ग एकवचने रूपं लिखत।
(क) किम्
(ख) का
(ग) कः
(घ) कौ।
उत्तर:
(ख) का

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम्

प्रश्न 11.
मध्यम पुरुष एकवचने रूपं लिखत।।
(क) अहम्
(ख) सः
(ग) त्वम्
(घ) त्वाम्।
उत्तर:
(ग) त्वम्

प्रश्न 12.
नपुंसकलिने बहुवचनान्त रूपं लिखत।
(क) फलम्
(ख) फले
(ग) पत्रम्
(घ) फलानि।
उत्तर:
(घ) फलानि।

प्रश्न 13.
उत्तम पुरुष बहुवचने रूपं लिखत।
(क) वयम्
(ख) त्वम्
(ग) अहम्
(घ) यूयम्।
उत्तर:
(क) वयम्

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions पुरुषबोधनम् Read More »

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

We are offering NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book वचन-बोधनम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions वचन-बोधनम्

वचनानि
प्रश्न 1.
एकवचनम् किं भवति?
(एकवचन किसे कहते हैं?)
उत्तर:
-यत् पदम् एकसंख्यां बोधयति तत् एकवचनम् भवति।
(जो पद या वर्णसमूह एक संख्या को बताता है वह एकवचन होता है।)
उदाहरणम्-यथा वृक्षः (एक वृक्ष), लता (एक लता), बीजम् (एक बीज)।

प्रश्न 2.
द्विवचनम् किं भवति?
(द्विवचन क्या होता है?)
उत्तर:
यत् पदं द्विसंख्यां बोधयति तत् पदं द्विवचनं भवति।
(जो पद दो की संख्या को बताता है वह द्विवचन होता है।)
उदाहरणम्-यथा वृक्षौ (दो वृक्ष), लते (दो लताएँ), बीजे (दो बीज)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

प्रश्न 3.
बहवचनं किं भवति?
(बहुवचन क्या होता है?)
उत्तर:
यत् पदं यधिकसंख्यां बोधयति तत् पदं बहुवचनं भवति।
(जो पद दो से ज्यादा संख्या का बोध कराता है वह बहुवचन होता है।)
उदाहरणम्-वृक्षाः (अनेक वृक्ष), लताः (अनेक लताएँ), बीजानि (अनेक बीज)।

एकवचनस्य द्विवचने परिवर्तनम्
एकवचनम्-पर्वतः, छत्रम्, माला।
द्विवचनम्-पर्वतौ, छत्रे, माले।

एकवचनस्य बहुवचने परिवर्तनम्
एकवचनम्-बालकः, बालिका, मित्रम्।
बहुवचनम्-बालकाः, बालिकाः, मित्राणि।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम् 3
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम् 4
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम् 6

एकवचनात् बहुवचने परिवर्तनम्
(एकवचन से बहुवचन बनाना)

एकवचनम् — बहुवचनम्
मुनिः — मुनयः
अश्वः — अश्वाः
देवः — देवाः
पत्रम् — पत्राणि
वृक्षः — वृक्षाः
विद्या — विद्या:
शाखा — शाखाः
एषा — एताः
फलम् — फलानि
आम्रम् — आम्राणि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

बहुवचनात् एकवचने परिवर्तनम्

(बहुवचन से एकवचन बनाना)

एकवचनम् — बहुवचनम्
लताः — लता
नघ: — नदी
साधवः — साधुः
वारीणि — वारि
जलानि — जलम्
मधूनि — मधु
ते — सः
ताः — सा
यूयम् — त्वम्
वयम् — अहम्

अभ्यासः

1.अधोलिखितेषु द्विवचनपदानि अवचित्य लिखत
(निम्नलिखित में से द्विवचन पदों को चुनकर लिखो)
वृक्षौ। वृक्षाः। लते। लताः। फले। फलानि ।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

2. अधोलिखितानि पदानि बहुवचने परिवर्तयत
(निम्नलिखित पदों को बहुवचन में बदलो)
पर्वतः। गजः। अश्वः। बालकः। छात्रः। फलम्। पुष्पम्। बीजम्।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत (निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर
(After choosing the proper answer among the following, rewrite it.)

प्रश्न 1.
द्विवचनान्त पदम् लिखत।
(क) ते
(ख) सर्वे
(ग) छात्राः
(घ) सः
उत्तर:
(क) ते

प्रश्न 2.
बहुवचनान्त पदम् लिखत।
(क) लते
(ख) सर्वाः
(ग) नारी
(घ) एका।
उत्तर:
(ख) सर्वाः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

प्रश्न 3.
एकवचनान्त पदम् लिखत।
(क) कानि
(ख) द्वे
(ग) छात्रः
(घ) भवन्तः
उत्तर:
(ग) छात्रः

प्रश्न 4.
एकवचनान्त पदम् लिखत।
(क) काः
(ख) ते
(ग) फले
(घ) भवती।
उत्तर:
(घ) भवती।

प्रश्न 5.
एकवचनान्त पदम् लिखत।
(क) का
(ख) भवत्यौ
(ग) लताः
(घ) अश्वाः
उत्तर:
(क) का

प्रश्न 6.
द्विवचनान्त पदम् लिखत।
(क) तत्
(ख) माले
(ग) किम्
(घ) एते।
उत्तर:
(ख) माले

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

प्रश्न 7.
द्विवचनान्त पदम् लिखत।
(क) सर्वे
(ख) कानि
(ग) साधू
(घ) नदी।
उत्तर:
(ग) साधू

प्रश्न 8.
बहुवचनान्त पदम् लिखत।
(क) नारी
(ख) पत्रे
(ग) तौ
(घ) सर्वाणि।
उत्तर:
(घ) सर्वाणि।

प्रश्न 9.
बहुवचनान्त पदम् लिखत।
(क) एताः
(ख) सा
(ग) सः
(घ) फले।
उत्तर:
(घ) फले।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

प्रश्न 10.
बहुवचनान्तं पदं लिखत।
(क) पत्राणि
(ख) फलम्
(ग) लता
(घ) मृगः।
उत्तर:
(क) पत्राणि

प्रश्न 11.
बहुवचनान्तं पदं लिखत
(क) रामः
(ख) छात्राः
(ग) फलम्
(घ) पत्रे।
उत्तर:
(क) रामः

प्रश्न 12.
एकवचनान्तं पदं लिखत।
(क) अजाः
(ख) अश्वौ
(ग) मृगः
(घ) सौ।
उत्तर:
(ग) मृगः

प्रश्न 13.
एकवचनान्तं पदं लिखत।
(क) मालाः
(ख) सर्वाणि
(ग) अश्वौ
(घ) पर्वतः
उत्तर:
(घ) पर्वतः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम्

प्रश्न 14.
द्विवचनान्तं पदं लिखत।
(क) नरौ
(ख) छात्राः
(ग) फलम्
(घ) पत्राणि।
उत्तर:
(क) नरौ

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions वचन-बोधनम् Read More »

error: Content is protected !!