CBSE Class 7

We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book धातुरूप-प्रकरणम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions धातुरूप-प्रकरणम्

(परस्मैपदी तथा आत्मनेपदी धातुओं के रूप-लट्, लङ् तथा लृट् लकारों में)
(1) परस्मैपदी धातवः
(क) वर्तमानकाले (लट् लकारे) प्रयोगाः

(ii) आत्मनेपदी धातवः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों में रिक्त स्थानों में लङ् लकार के उचित रूप भरो
उदाहरणम्-त्वं जलम् अपिबः। (पा)
1. वयम् सत्यम् ……………… । (वद्)
2. युवां फलम् ………………। (खाद्)
3. ते देशम् ………………। (रक्ष्)
4. छात्राः पाठान् ………………..। (पठ्)
5. कन्या देवम् ……………….। (पूज्)
6. माता गृहे ………………..। (वस्)
7. पिता कार्यालयम् ……………….। (गम्)
8. मालाकारः मालाम् ………………. । (रच्)
9. ते गृहे ………………..। (अस्)
10. यूयं विद्यालयम् ……………….। (गम्)
11. सः विद्यालयात् ……………………। (आगम्)
12. सः पुष्पम् ……………… । (दृश्)
13. हरिः भक्तम् ………………। (दृश्)
14. मुनयः वने ……………….। (वस्)
15. नार्यः गृहे …………………। (स्था)
उत्तर:
1. अवदाम
2. अखादतम्
3. अरक्षन्
4. अपठन्
5. अपूजयत्
6. अवसत्
7. अगच्छत्
8. अरचयत्
9. आसन्
10. अगच्छत
11. आगच्छत्
12. अपश्यत्
13. अपश्यत्
14. अवसन्
15. अतिष्ठन्।

प्रश्न 2.
निम्नलिखित वाक्यों में रिक्त स्थानों में लट् लकार के उचित रूप भरो
उदाहरणम्-वयं दुग्धं पिबामः। (/पा)
1. ग्रामीणाः ग्रामेषु ……। (/वस्)
2. जलचराः जले . ..। (/चर्)
3. कमलानि तडागेषु ……..। (वि/कस्)
4. आवां वार्ता ……..। ((कृ)
5. युवां वृक्षान् ….। (/दृश्)
6. पितरौ पुत्रं ..। (/पाल्)
7. वृद्धः ग्रामं …….। (गम्)
8. बालः चित्रं …….। (दृश्)
9. अहं पत्रं …। (लिख्)
10. अहं फलानि …….। (भक्ष्)
11. त्वं शीतलं जलं …….। (पा)
12. बालाः पाठं ……. । (पठ्)
13. यूयं क्षेत्रे ……. । (क्रीड्)
14. वयं नगरे .. .। (वस्)
15. त्वम् उच्चैः …… । (हस्)
उत्तर:
1. वसन्ति
2. चरन्ति
3. विकसन्ति
4. कुर्वः
5. पश्यथ
6. पालयतः
7. गच्छति
8. पश्यति
9. लिखामि
10. भक्षयामि
11. पिबसि
12. पठन्ति
13. क्रीडथ
14. वसामः
15. हससि।

प्रश्न 3.
निम्नलिखित वाक्यों में रिक्त स्थानों में लृट् लकार के उचित रूप भरो
उदाहरणम्
1. ते विद्यालयं गमिष्यन्ति। …………..(✓गम्)
2. वयम् सूर्योदयं ……………। (✓दृश्)
3. यूयम् देवान् ……। (✓पूज्)
4. तौ पत्रं …………..। (✓लिख्)
5. आवां गृहात् …..। (आ✓गम्)
6. मित्राणि भोजनं …….। (✓कृ)
7. अहं नगरं …….। (गम्)
8. बालः अधुना …। (हस्)
9. लता पितरं पत्रं …। (लिख्)
10. बालः …….। (धाव्)
11. शिशुः दुग्धं …। (पा)
12. श्यामा जलं …। (आनी)
13. देवः पाठं . ..। (पठ्)
14. मोहनः वृक्षं . .। (दृश्)
15. श्यामः कार्यं …..। (कृ)
उत्तर:
2. द्रक्ष्यामः
3. पूजयिष्यथ
4. लेखिष्यतः
5. आगमिष्यावः
6. करिष्यन्ति
7. गमिष्यामि
8. हसिष्यति,
9. लेखिष्यति.
10. धाविष्यति
11. पास्यति,
12. आनेष्यति
13. पठिष्यति
14. द्रक्ष्यति
15. करिष्यति

प्रश्न 4.
निम्नलिखित वाक्यों में रिक्तस्थानों में लोट्लकार के उचित रूप भरो
1. सः वृक्षं .. । (दृश्)
2. ते आम्रफलानि …। (भक्ष्)
3. सेवकः कार्यं ……..। (कृ)
4. वृक्षस्य अधः धेनवः ..। (स्था)
5. अहं पत्रं ………। (लिख्)
6. यूयं जलं .. । (पा)
7. त्वं मया सह ……। (आगम्)
8. देवस्य प्रशंसां … । (कृ)
9. त्वं कोलाहलं मा ……। (कृ)
10. ते सत्यं …….। (वद्)
उत्तर:
1. पश्यतु
2. भक्षयन्तु
3. करोतु
4. तिष्ठन्तु
5. लिखानि
6. पिबत,
7. आगच्छ
8. करोतु
9. कुरु
10. वदन्तु।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
‘आसम्’ इति क्रियापदे कः लकारः?
(क) लट
(ख) लङ्
(ग) लोट
(घ) लृट्
उत्तर:
(ख) लङ्

प्रश्न 2.
‘भविष्यथ’ इति क्रियापदे किं वचनम्?
(क) एकवचनं
(ख) द्विवचनं
(ग) बहुवचनं
(घ) प्रभुवचनं
उत्तर:
(ग) बहुवचनं

प्रश्न 3.
कृ धातोः लुट्लकारे उत्तमपुरुषे द्विवचने किं रूपं भविष्यति?
(क) करिष्यति
(ख) करिष्यथः
(ग) करिष्यामि
(घ) करिष्यावः
उत्तर:
(घ) करिष्यावः

प्रश्न 4.
अपच: अपचतम् अपचत (कः पुरुषः)
(क) मध्यमपुरुष
(ख) उत्तमपुरुष
(ग) प्रथमपुरुष
(घ) महापुरुष
उत्तर:
(क) मध्यमपुरुष

प्रश्न 5.
सीदति …………. सीदन्ति (रिक्तपूर्तिः कुरुत)
(क) सदतः
(ख) सीथः
(ग) सीदतः
(घ) सीदत
उत्तर:
(ग) सीदतः

प्रश्न 6.
अकरवम् अकरवाव ……….. । (रिक्तपूर्ति कुरुत)
(क) अकरवामः
(ख) अकरवाव
(ग) करवाव
(घ) अकरवाम
उत्तर:
(घ) अकरवाम

प्रश्न 7.
लुट्लकारे मध्यमपुरुषे स्यसि स्यथः ………. च प्रत्ययाः वर्तन्ते।
(क) स्युः
(ख) स्यत
(ग) स्यथ
(घ) स्याम
उत्तर:
(ग) स्यथ

प्रश्न 8.
अधोलिखितवाक्येषु उचितानि क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत

(i) शशिनः किरणाः शीतलाः ………. ।
(क) भवति
(ख) अभवन्
(ग) अभवत्
(घ) भवन्ति
उत्तर:
(घ) भवन्ति

(ii) दीपेन्द्रः सूर्याय अ ……… ।
(क) यच्छतः
(ख) अयच्छन्
(ग) यच्छति
(घ) यच्छतः
उत्तर:
(ग) यच्छति

(iii) अनुभूतेः पिता कार्यालयं ………
(क) गमिष्यति
(ख) गमिष्यन्ति
(ग) गच्छिष्यतः
(घ) गमिष्यतः
उत्तर:
(क) गमिष्यति

(iv) अध्यापकाः वन्दनां प्रश्न ………… ।
(क) प्रक्ष्यति
(ख) प्रक्ष्यन्ति
(ग) प्रक्ष्यतः
(घ) प्रच्छष्यति
उत्तर:
(ख) प्रक्ष्यन्ति

प्रश्न 9.
बालकाः श्वः चलचित्रं ……….
(क) पश्यन्ति
(ख) अपश्यन्
(ग) अपश्यताम्
(घ) द्रक्ष्यन्ति
उत्तर:
(घ) द्रक्ष्यन्ति

We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book शब्द-रूपाणि Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions शब्द-रूपाणि

(i) अजन्त-शब्दाः
अकारान्त, पुंल्लिङ्ग-शब्दः

राम, अश्व, शिव, नर आदि के रूप देव के समान चलते हैं। ऋ, र, ए, के परे न् को ण् हो जाता है। यहाँ भी रामेण, रामाणाम्, नरेण, नराणाम् रूप होते हैं। पदान्त न् को ण नहीं होता जैसे नरान्, रामान्, छात्रान् आदि।

शेष विभक्तियों के रूप ‘देव’ की भाँति ही होंगे। पत्र, पुस्तक आदि अकारान्त नपुंसकलिङ्ग शब्दों के रूप फल के समान चलते हैं। पत्र, मित्र के रूपों में बहुवचन में पत्राणि, मित्राणि रूप बनते हैं।


अम्बा, राधा आदि आकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दों के रूप लता के समान चलते हैं। प्रिया की षष्ठी विभक्ति बहुवचन में प्रियाणाम् रूप बनता है।

समान शब्द-ऋषि, महर्षि, वाल्मीकि, कवि आदि। ऋषि शब्द का रूप तृतीया विभक्ति एकवचन तथा षष्ठी विभक्ति बहुवचन में क्रमशः ऋषिणा तथा ऋषीणाम् होता है। इसी प्रकार महर्षि शब्द का रूप तृतीया विभक्ति एकवचन तथा षष्ठी विभक्ति बहुवचन में क्रमशः महर्षिणा तथा महर्षीणाम् होता है।

अन्ये उकारान्ताः पुं. शब्दाः
रघु, गुरु के रूप साधु (उकारान्त पुंल्लिङ्ग) के समान बनते हैं, केवल तृतीया, एकवचन तथा षष्ठी बहुवचन में न के स्थान पर ण हो जाता है। जैसे-रघुणा, रघूणाम्, गुरुणा, गुरूणाम्।

(ii) व्यञ्जनान्त (हलन्त)-शब्दाः

(iii) सर्वनाम-शब्दाः

शब्दरूपों व सर्वनाम रूपों का प्रायोगिक ज्ञान

शब्दरूप-पितृ, कर्तृ, मति, गति, नदी, भगिनी, वारि तथा मधु।
सर्वनाम रूप-तत्, एतत् (तीनों लिङ्गों में) कर्ता में प्रथमा, कर्म में द्वितीया, करण (साधन) में तृतीया, सम्प्रदान (देने) में चतुर्थी,
अपादान (दूर करने, लेने) में पञ्चमी, सम्बन्ध में षष्ठी, अधिकरण (आधार) में सप्तमी का प्रयोग होता है। तत्, एतत् सर्वनाम पदों का विशेषण के रूप में प्रयोग होता है तथा वही विभक्ति इनके साथ लगती है जो विशेष्य के साथ लगती है। कर्ता की पहचान ‘ने’, कर्म की ‘को’, करण की ‘के द्वारा’, सम्प्रदान की ‘के लिए’ अपादान की ‘से’ सम्बन्ध की ‘का, के, की’ तथा अधिकरण की ‘में, पर’ से होती है।

1. पितृ के रूपों का प्रयोग
कर्ता – सः मम पिता अस्ति। मम पितरौ गृहं गच्छतः।
कर्म – ईश्वरम् पितरं जानीहि। सः पितरौ उपगच्छति।
करण – सा पित्रा साकं गच्छति। अहं पितृभ्यां सह गच्छामि।
सम्प्रदान – पित्रे भोजनम् आनय। त्वं पितृभ्यां भोजनं देहि।
अपादान – सः पितुः धर्मं शृणोति। आवां पितृभ्यां धनं प्राप्स्यावः।
सम्बन्ध – पितुः आज्ञा पालय। त्वं पित्रोः अनुज्ञां न प्राप्तवान्।
अधिकरण – मम पित्रोः विश्वासः अस्ति।
सम्बोधन – हे पितः, मम रक्षां कुरु। हे पितरौ, मम रक्षां कुरुतम्।

2. मति के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – एषा मम मतिः अस्ति।
द्वितीया – अहं तव मतिं न जानामि।
तृतीया – मम मत्या स्वमतिं मेलय।
चतुर्थी – मातुः मत्यै सा पाकशालां गच्छति।
पञ्चमी – मातुः मत्याः मम मतिः भिन्ना अस्ति।
षष्ठी – तस्य मत्याः कः उपयोगः अस्ति?
सप्तमी – मम मत्यां सः मूर्खः अस्ति।
सम्बोधनम् – हे मते ! त्वं सदा मम सहाया असि।

3. नदी के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – इयं गङ्गा नदी अस्ति।
द्वितीया – त्वं नदीं गत्वा स्नानं कुरु।
तृतीया – नद्या वातावरणं शीतलं भवति।
चतुर्थी – नद्यै अर्घ्यम् अर्पय।
पञ्चमी – नद्याः जलं लभन्ते जनाः।
षष्ठी – सरस्वत्याः नद्याः जलं मधुरम् अस्ति।
सप्तमी – अहं नद्यां स्नानं करिष्यामि।
सम्बोधन – हे नदि ! त्वं पवित्रा असि।

4. वारि के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – इदं वारि मधुरम् अस्ति।
द्वितीया – सः स्वादु वारि पिबति।
तृतीया – सः वारिणा ओषधं स्वीकरोति।
चतुर्थी – सः वारिणे मम गृहम् आगतः।
पञ्चमी – अहं वारिणः मलं परिहरामि।
षष्ठी – वारिणः गुणान् वर्णय।
सप्तमी – वारिणि बहूनि तत्त्वानि सन्ति।
सम्बोधन – हे वारे ! त्वमेव संसारस्य जीवनम् असि।

5. मधु के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – इदं शुद्धं मधु अस्ति।
द्वितीया – त्वं शुद्धं मधु आनय।
तृतीया – सः मधुना ओषधं सेवते।
चतुर्थी – सः मधुने मित्रं प्रार्थयति।
पञ्चमी – त्वं मधुनः मलं वारय।
षष्ठी – अहं मधुनः गुणान् जानामि।
सप्तमी – मम मधुनि शुद्धता नास्ति।
सम्बोधन – हे मधो, त्वं सर्वगुणसम्पन्नम् असि।

6. तत् (पुं०) के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – सः मम भ्राता अस्ति।
द्वितीया – अहं तं जानामि।
तृतीया – अहं तया सह गच्छामि।
चतुर्थी – अहं तस्मै पुस्तकं ददामि।
पञ्चमी – अहं तस्मात् पाठं पठामि।
षष्ठी – अहं तस्य गृहं गच्छामि।
सप्तमी – अहं तस्मिन् विश्वसिमि।

7. तत् (स्त्री०) के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – सा मम भगिनी अस्ति।
द्वितीया – अहं तां पश्यामि।
तृतीया – अहं तया सह उपविशामि।
चतुर्थी – अहं तस्यै फलम् आनयामि।
पञ्चमी – अहं तस्याः फलम् स्वीकरोमि।
षष्ठी – अहं तस्याः गृहं गच्छामि।
सप्तमी – अहं तस्यां स्नेहं करोमि।

8. तत् (नपुं०) के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – तत् मम गृहम् अस्ति।
द्वितीया – अहं तत् गृहं गच्छामि।
तृतीया – अहं तेन सर्प मारयामि।
चतुर्थी – अहं तस्मै मित्राय पत्रं लिखामि।
पञ्चमी – अहं तस्मात् मार्गात् आगच्छामि।
षष्ठी – अहं तस्य गृहस्य अन्तः प्रविशामि।
सप्तमी – अहं तस्मिन् गहे तिष्ठामि।

9. एतत् (पुं०) के रूपों का प्रयोग
‘प्रथमा – एषः वृक्षः अस्ति।
द्वितीया – अहम् एतम् वृक्षं वारंवारं पश्यामि।
तृतीया – सः एतेन वृक्षेण शुद्धं वायुं प्राप्नोति।
चतुर्थी – सः एतस्मै वृक्षाय जलं ददाति।
पञ्चमी – सः एतस्मात् वृक्षात् पतति।
षष्ठी – सः एतस्य वृक्षस्य पत्राणि पश्यति।
सप्तमी – सः एतस्मिन् वृक्षे तिष्ठति।

10. एतत् (स्त्री०) के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – एषा रम्या लता अस्ति।
द्वितीया – एतां लतां पश्य।
तृतीया – एतया लतया वृक्षः शोभते।
चतुर्थी – एतस्यै लतायै सः उद्यानम् गतवान्।
पञ्चमी – एतस्याः लतायाः पुष्पाणि पतन्ति।
षष्ठी – एतस्याः लतायाः सौन्दर्यं पश्य।
सप्तमी – एतस्यां लतायां बहूनि पुष्पाणि सन्ति।

11. एतत् (नपुं०) के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – एतत् मम पुस्तकम् अस्ति।
द्वितीया – अहम् एतत् पुस्तकं पठामि।
तृतीया – अहम् एतेन पुस्तकेन आनन्दं प्राप्नोमि।
चतुर्थी – अहम् एतस्मै पुस्तकाय आपणं गच्छामि।
पञ्चमी – अहम् एतस्मात् पुस्तकात् किञ्चित् लिखामि।
षष्ठी – अहम् एतस्य पुस्तकस्य मूल्यं पृच्छामि।
सप्तमी – अहम् एतस्मिन् पुस्तके किं लिखितम् इति न जानामि।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु वाक्येषु रिक्तस्थानानि कोष्ठकगत शब्देभ्यः उचितां विभक्तिं संयोज्य तत्पदैः पूरयत
(i) जीवाः ….. जीवन्ति। (वारि)
(ii) पात्रे रक्षितं ……. पश्य। (मधु)
(iii) वयं …….. सह गमिष्यामः। (भगिनी)
(iv) ……. मार्गः कुटिलः वर्तते। (नदी)
(v) ……. पत्रं लिख। (पितृ)
(vi) तस्य विश्वासः जगतः …. वर्तते। (कर्तृ)
(vii) मम …… सः विद्वान् अस्ति। (मति)
(viii) सा …… शिथिला अस्ति। (गति)
(ix) वृक्षात् …….. पत्राणि पतन्ति। (एतत्)
(x) …… वृक्षात् पत्राणि न पतन्ति। (तत्)
(xi) …….. देव्याः मुखं सुन्दरम् अस्ति। (तत्)
(xii) …….. लतायाः मूलं भग्नम् अस्ति। (एतत्)
(xiii) …….. वस्तु मह्यं न रोचते। (एतत्)
(xiv) ……. आभूषणं तस्मै देहि। (तत्)
(xv) …. पिता किं करोति? (तत्, पुंल्ल्ङ्गि )
(xvi) अहं ……..न जानामि। (तत्, पुंल्ल्ङ्गि )
(xvii) त्वं ……. सख्या सह गच्छ। (तत्)
(xviii) त्वं …….. मित्रेण सह गच्छ। (तत्)
(xix) अहं …….. भोजनं ददामि। (तत्, स्त्रीलिङ्ग)
(xx) अहं …… फलानि आनयामि। (तत्, पुल्लिङ्ग)
उत्तर:
(i) वारिणा
(ii) मधु
(iii) भगिन्या
(iv) नद्याः
(v) पितरम्
(vi) कर्तरि
(vii) मतौ
(viii) गत्या
(ix) एतानि
(x) तस्मात्
(xi) तस्याः
(xii) एतस्याः

(xiii) एतत्
(xiv) तत्
(xv) तस्य
(xvi) तम्
(xvii) तस्याः /तया
(xviii) तेन ।
(xix) तस्यै
(xx) तस्मै।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
‘भवतः पितुः नाम किम्?’ अस्मिन् वाक्ये रेखांकित पदे का विभक्तिः?
(क) प्रथमा
(ख) षष्ठी
(ग) पञ्चमी
(घ) चतुर्थी
उत्तर:
(ख) षष्ठी

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्यानाम् रिक्तस्थानानि उचितपदं अवचित्य पूरयत

(i) सरिता …….. सह गमिष्यति। (भगिनी)
(क) भगिन्या
(ख) भगिनी
(ग) भगिन्यै
(घ) भगिन्याः
उत्तर:
(क) भगिन्या

(ii) वृहस्पतिः ……… गुरुः अस्ति। (देव)
(क) देवे
(ख) देवः
(ग) देवानाम्
(घ) देवेन
उत्तर:
(ग) देवानाम्

(iii) सुनीलः ………. विचार्य एव कार्यं करोति। (मनस्)
(क) मनसः
(ख) मनः
(ग) मनसे
(घ) मनसि
उत्तर:
(घ) मनसि

(iv) श्रीरामस्य तिस्रः ……….. आसन्। (मातृ)
(क) मातरम्
(ख) माताः
(ग) मातरः
(घ) मातारौ
उत्तर:
(ग) मातरः

(v) अतुलः ………….. यानं चालयति। (तीव्रगति)
(क) तीव्रगत्या
(ख) तीव्रगतिः
(ग) तीव्रगतिं
(घ) तीव्रगत्याः
उत्तर:
(क) तीव्रगत्या

प्रश्न 3.
……….. देशे अनेके: धर्माः सन्ति। (अस्मद् / अस्माकं) अशुद्धं पदं तिर्यरेखया अङ्कयत।
उत्तर:
अस्मद्

प्रश्न 4.
अनेन (महापुरुषेण / महापुरुषं) सह वार्ता कुरु। शुद्धपदं (✓) चिह्नन प्रदर्शयत।
उत्तर:
महापुरुषेण

प्रश्न 5.
मम मित्रः भीमः अस्ति। (रेखांकितपदं शुद्धं कुरुत)
(क) मित्रा
(ख) मित्रे
(ग) मित्रं
(घ) मित्राणि
उत्तर:
(ग) मित्रं

प्रश्न 6.
रेखांकितपदानाम् स्थाने सर्वनामपदस्य उचितरूपेण रिक्तपूर्तिः क्रियन्ताम्।
(i) कालिदासेन त्रीणि नाटकानि रचितानि।
(क) सः
(ख) सा
(ग) तया
(घ) तेन
उत्तर:
(घ) तेन

(ii) कमलिनी पुत्राय पुष्पाणि यच्छति।
(क) कस्मै
(ख) कस्यै
(ग) कस्य
(घ) कस्याः
उत्तर:
(क) कस्मै

प्रश्न 7.
पर्वतानाम् शिखरेषु सैनिकाः तिष्ठन्ति। (रेखांकितपदे का विभक्तिः)
(क) सप्तमी
(ख) षष्ठी
(ग) द्वितीया
(घ) चतुर्थी
उत्तर:
(ख) षष्ठी

We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book सन्धि-प्रकरणम् Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions सन्धि-प्रकरणम्

दो वर्णों का मेल होने पर जो परिवर्तन होता है, उसे सन्धि कहते हैं।
सन्धि के तीन भेद हैं-स्वरसन्धि, व्यंजनसन्धि और विसर्गसन्धि।
स्वरसन्धि-दो स्वरों का मेल होने पर जो परिवर्तन होता है, उसे स्वरसन्धि कहते हैं। इसके प्रमुख भेद ये हैं

1. दीर्घसन्धिः

अ + अ = आ
उदाहरणानि-
(1) राम + अयनम् = रामायणम्
(2) शब्द + अर्थों = शब्दार्थों
(3) नर + अधमः = नराधमः
(4) पुरुष + अर्थः = पुरुषार्थः
(5) कृष्ण + अर्जुनौ = कृष्णार्जुनौ

अ + आ = आ
उदाहरणानि-
(1) राम + आज्ञा = रामाज्ञा
(2) धर्म + आस्था = धर्मास्था
(3) धन + आदेशः = धनादेशः
(4) परम + आचार्यः = परमाचार्यः
(5) वर्ष + आगमः = वर्षागमः

आ + अ = आ
उदाहरणानि-
(1) वर्षा + अन्तः = वर्षान्तः
(2) रमा + अङ्गानि = रमाङ्गानि
(3) कृपा + अस्ति = कृपास्ति
(4) दया + अर्थी = दयार्थी
(5) लता + अपि = लतापि

आ + आ = आ उदाहरणानि-
(1) सुधा + आकरः = सुधाकरः
(2) महा + आशयः = महाशयः
(3) दया + आनन्दः = दयानन्दः
(4) प्रिया + आदेशः = प्रियादेशः
(5) सुरा + आलयः = सुरालयः

6. पूर्वरूपसन्धिः
पदान्त ए + अ = ए + 0(5) = ए ड
उदाहरणम्-
हरे + अव = हरेऽव

7. पररूपसन्धिः
अकारान्त उपसर्ग (प्र, उप, अव) + ए/ओ = 0 + ए/ओ = ए/ओ
उप + ओषति = उपोषति
अव + ओषति = अवोषति

8. परसवर्णसन्धिः
यदि अनुस्वार से परे वर्गीय वर्ण (क् से लेकर म् तक) हो तो अनुस्वार के स्थान पर उस वर्गीय वर्ण का पाँचवाँ वर्ण होता है
अं + कितः (कवर्गीयः) = अङ्कितः।
चं + चलः (चवर्गीयः) = चञ्चलः।
घं + टा (टवर्गीयः) = घण्टा।
दं + तः (तवर्गीयः) = दन्तः
चं + पकः (पवर्गीयः) = चम्पकः।

9. अनुस्वारसन्धिः
यदि पदान्त में स्थित मकार के बाद कोई व्यञ्जन वर्ण हो तो मकार के स्थान पर अनुस्वार होता है
ग्रामम् गच्छति = ग्रामं गच्छति।
नगरम् याति = नगरं याति।
पाठम् पठति = पाठं पठति।
अजाम् नयति = अजां नयति।

10. विसर्गसन्धिः
यदि विसर्ग के पश्चात् त्, थ् या स् अक्षर हो तो विसर्ग के स्थान पर ‘स्’ होता है
कृष्णः + तदा = कृष्णस्तदा।
राम: + तत्र = रामस्तत्र

यदि विसर्ग के पश्चात् ट्, ठ् या ष् अक्षर हो तो विसर्ग के स्थान पर ‘ए’ होता है
धनु: + टङ्कारः = धनुष्टङ्कारः।

यदि विसर्ग के पश्चात् च्, छ् या श् अक्षर हो तो विसर्ग के स्थान पर ‘श्’ होता है
बालः + चलति = बालश्चलति।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
सन्धिविच्छेद करें
(i) गजेन्द्रः शनैः गच्छति।
(ii) गणेशः श्रम करोति।
(iii) गुर्वादेशः पालनीयः।
(iv) इदं मम भवनम् अस्ति।
(v) गायकः गायति।
उत्तर:
(i) गज + इन्द्रः शनैः गच्छति।
(ii) गण + ईशः श्रमं करोति।
(iii) गुरु + आदेशः पालनीयः।
(iv) इदं मम भो + अनम् अस्ति।
(v) गै + अकः गायति

प्रश्न 2.
सन्धि करें
(i) अद्य विद्या + आलये अवकाशः अस्ति।
(ii) राका + ईशः पठति।
(iii) एषा मातृ + आज्ञा अस्ति।
(iv) पो + अनः चलति।
(v) विद्या + अर्थी पठति।
उत्तर:
(i) अद्य विद्यालये अवकाशः अस्ति।
(ii) राकेशः पठति।
(iii) एषा मात्राज्ञा अस्ति।
(iv)पवनः चलति
(v) विद्यार्थी पठति।

प्रश्न 3.

उत्तर:
(i) उत्साहः
(ii) कृतीन्द्रः
(iii) साधूत्सवः
(iv) सुर
(v) देव + ऋषिः
(vi) अभि
(vii) पावकः
(viii) नै
(ix) सूर्योदयः
(x) पद
(xi) दनम्
(xii) अं
(xiii) गाम्
(xiv) तरति

प्रश्न 4.
सन्धिं कुरुत
(i) धर्म + अन्धः = ………………
(ii) ईश्वर + इच्छा = ………………
(iii) विना + अपि = ………………
(iv) यदि + आगच्छति = ………………
(v) मधु + अरिः = ………………
(vi) सं + चयः = ………………
(vii) नदीम् + तरति = ………………
(viii) बालः + चलति = ………………
(ix) ततः + छागः = ………………
उत्तर:
(i) धर्मान्धः
(ii) ईश्वरेच्छा
(iii) विनापि
(iv) यद्यागच्छति
(v) मध्वरिः
(vi) सञ्चयः
(vii) नदी तरति
(viii) बालश्चरति
(ix) ततश्छागः

प्रश्न 5.
सन्धिच्छेदं कुरुत
(i) रवये = ………
(ii) तथैक्यम् = . …
(iii) साध्विति
(iv) यथोचितम् = …..
(v) ज्ञानोदयः =
(vi) सङ्गच्छध्वम् = ……..
(vii) अयम्भावः = ……….
(viii) देवस्तत्र = ………
(ix) बालश्छात्रः = …….
उत्तर:
(i) रवि + ए
(ii) तथा + ऐक्यम्
(iii) साधु + इति
(iv) यथा + उचितम्
(v) ज्ञान + उदयः
(vi) सम् + गच्छध्वम्
(vii) अयं + भावः
(viii) देवः + तत्र
(ix) बालः + छात्रः

प्रश्न 6.
वाक्येषु सन्धिं/सन्धिच्छेदं कुरुत
(i) पदस्य + अन्ते किम् अस्ति ?
(ii) मम + इच्छा न अस्ति।
(iii) अयं भावः न + आसीत्।
(iv) सः खलु + अयमेव अस्ति।
(v) त्वं न + आस्तिकः असि।
(vi) स: गां + नयति।
(vii) बालः + तत्र क्रीडति।
(viii) ततश्छात्रः पठितुम् आरभत।
उत्तर:
(i) पदस्यान्ते किम् अस्ति?
(ii) ममेच्छा न अस्ति।
(iii) अयं भावः नासीत्।
(iv) सः खल्वयमेव अस्ति।
(v) त्वं नास्तिकः असि।
(vii) बालस्तत्र क्रीडति।
(vi) सः गाम् + नयति।
(viii) ततः + छात्रः पठितुम् आरभत।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितवाक्येषु रेखाकितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कृत्वा उचितपदं (/) इति चिन्हनेन अङ्कयत्

प्रश्न 1.
पूर्ण + इन्दुः आकाशे दीव्यति।
(क) पूर्णेन्दुः
(ख) पूर्णेन्दुः
(ग) पूर्णिन्दुः
(घ) पूर्णइन्दुः
उत्तर:
(क) पूर्णेन्दुः

प्रश्न 2.
गम् + गा पवित्रतमा नदी अस्ति।
(क) गङ्गा
(ख) गम्गा
(ग) गमगा
(घ) गगा
उत्तर:
(क) गङ्गा

प्रश्न 3.
सूर्योदये सर्वत्र प्रकाशः भवति।।
क) सूर्य + ऊदये
(ख) सूर्य + उदये ।
(ग) सूर्यो + दये
(घ) सूर्या + उदये
उत्तर:
(ख) सूर्य + उदये ।

प्रश्न 4.
गुरु + उपदेशाः हितं कुर्वन्ति।
(क) गुरूपदेशाः
(ख) गुरुपदेश
(ग) गुरुउपदेशाः
(घ) गुरोपदेशाः
उत्तर:
(क) गुरूपदेशाः

प्रश्न 5.
पितृ + आज्ञा सर्वदा पालनीया।
(क) पितृज्ञा
(ख) पित्राज्ञा
(ग) पितृाज्ञा
(घ) पितृज्ञा
उत्तर:
(ख) पित्राज्ञा

प्रश्न 6.
नारदः देव + ऋषिः अस्ति।
(क) देवार्षिः
(ख) देवऋषिः
(ग) देवाषिः
(घ) देवर्षिः
उत्तर:
(घ) देवर्षिः

प्रश्न 7.
सरोवरे बालः + तरति।
(क) बालतरति
(ख) बालश्तरति
(ग) बालस्तरति
(घ) बालच्तरति
उत्तर:
(ग) बालस्तरति

प्रश्न 8.
विद्या सं + चयात् नश्यति।
(क) सञ्चयात्
(ख) सचयात्
(ग) सम्चयात्
(घ) सन्चयात्
उत्तर:
(क) सञ्चयात्

प्रश्न 9.
नीलमः एतत् + श्रुत्वा प्रसीदति।
(क) एतच्छ्रत्वा
(ख) एतच्छ्रुत्वा
(ग) एचच्श्रुत्वा
(घ) एतत्श्रुत्वा
उत्तर:
(क) एतच्छ्रत्वा

प्रश्न 10.
तौ + उभौ गायकौ स्तः।
(क) तावुभौ
(ख). तावूभौ
(ग) तावौभौ
(घ) तावउभौ
उत्तर:
(क) तावुभौ

प्रश्न 11.
अभिषेकः छात्राणाम् नायकः अस्ति।
(क) नै + अकः
(ख) नाय + अकः
(ग) ने + अक
(घ) नै + याकः
उत्तर:
(क) नै + अकः

प्रश्न 12.
ईश + इच्छा बलवती।
(क) ईशीच्छा
(ख) ईशेच्छा
(ग) ईशिच्छा
(घ) ईशैच्छा उत्तराणि
उत्तर:
(ख) ईशेच्छा

We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book संख्यावाचक-विशेषणपदानि Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions संख्यावाचक-विशेषणपदानि

षष्ठ कक्षा के पाठ्यक्रमानुसार 1-20 तक संख्यावाची विशेषण पद

(क) एक से दस तक सभी विभक्तियों के रूप
पुंल्लिङ्ग, स्त्रीलिङ्ग तथा नपुंसकलिङ्ग में एक से चार तक पृथक्-पृथक् रूप होते हैं। एक के
रूप एकवचन में, द्वि के द्विवचन में तथा त्रि, चतुर् आदि के रूप बहुवचन में होते हैं।

(ख) ग्यारह से बीस तक संख्यावाचक शब्द
प्रथमा
11. एकादश
12. द्वादश
13. त्रयोदश
14. चतुर्दश
15. पञ्चदश
16. षोडश
17 सप्तदश
18 अष्टादश
19 नवदश
एकोनविंशतिः
20 विंशतिः

एकादश से नवदश तक पुं०, स्त्री०, नपुं० के रूपों में भेद नहीं है। एकोनविंशतिः, विंशतिः रूप मात्र स्त्रीलिङ्ग एकवचन में होते हैं चाहे विशेष्य पद किसी भी लिङ्ग में क्यों न हो। विंशति के रूप मति के समान होंगे।

(ग) सप्तम कक्षा के पाठ्यक्रमानुसार 21 से 50 तक संख्यावाचक विशेषण पद 21 एकविंशतिः

तृतीयः पुत्रः प्रथमा पुत्री = पहली बेटी द्वितीया पुत्री

प्रयोगः
1. मैं तीसरी कक्षा का छात्र हूँ। अहं तृतीयायाः कक्षायाः छात्रः अस्मि।
2. तुम दूसरे स्थान पर बैठो। त्वं द्वितीये स्थाने उपविश।
3. हम पहले घर में रहेंगे। वयं प्रथमे गृहे स्थास्यामः।
4. चन्द्रोदय चौथी तिथि का है। चन्द्रोदयः चतुर्थ्याः तिथ्याः अस्ति।
5. शिक्षक दसवीं कक्षा से बाहर आया। शिक्षकः दशम्याः कक्षायाः बहिर् आगतः।
6. नौवीं बेल पर फूल है। नवम्यां लतायां पुष्पम् अस्ति।
7. वह पाँचवें पृष्ठ पर लिखता है। सः पञ्चमे पृष्ठे लिखति।
8. छठे घर में राहु है। षष्ठे गृहे राहुः अस्ति।
9. सातवाँ फल मीठा है। सप्तमम् फलं मधुरम् अस्ति।
10. आठवाँ पुत्र योग्य होगा। अष्टमः पुत्रः योग्यः भविष्यति।

अभ्यासः
कोष्ठक के आधार पर रिक्त स्थानों में समुचित पद भरें

1. एषः मम . पुत्रः अस्ति। (अष्टम)
2. ……. बालकस्य किं नाम अस्ति ? (द्वितीय)
3. अहं …. छात्रेण सह गमिष्यामि। (तृतीय)
4. ……. याचकाय अपि फलं देहि। (चतुर्थ)
5. …. छात्रात् पुस्तकं स्वीकरोतु। (पञ्चम)
6. त्वं ….. कक्षायां पठसि। (षष्ठी)
7. ……. पत्रम् आनय। (सप्तम)
8. एषा तस्य …. कन्या अस्ति। (अष्टमी)
9. अद्य … दिवसः अस्ति। (नवम)
10. सः ….. वर्गे पठति। (दशम)
उत्तर:
1. अष्टमः
2. द्वितीयस्य
3. तृतीयेन
4. चतुर्थाय
5. पञ्चमात्
6. षष्ठ्याम्
7. सप्तमम्
8. अष्टमी
9. नवमः
10. दशमे।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि उचितपदैः पूरयत

प्रश्न 1.
ग्राम प्रति ………… महिलाः अगच्छन्।
(क) तित्र
(ख) तिस्रः
(ग) त्रीणि
(घ) त्रयः
उत्तर:
(ख) तिस्रः

प्रश्न 2.
अनुजा ……….. कक्षायाम् पठति।
(क) एकस्य
(ख) एकस्मिन्
(ग) एकस्याम्
(घ) एकस्याः
उत्तर:
(ग) एकस्याम्

प्रश्न 3.
अस्माकं विद्यालये ………. (100) अध्यापकाः पाठयन्ति।
(क) शताः
(ख) शतं
(ग) शतः
(घ) शतानि
उत्तर:
(ख) शतं

प्रश्न 4.
……… बालकस्य अभिधानं आयुषः अस्ति।
(क) तृतीयः
(ख) तृतीयेन
(ग) तृतीयस्य
(घ) तृतीयाय
उत्तर:
(ग) तृतीयस्य

प्रश्न 5.
विकासः ………….. कक्षायाः बहिः क्रीडति।
(क) दशम्याः
(ख) दशम्
(ग) दशः
(घ) दशात्
उत्तर:
(क) दशम्याः

प्रश्न 6.
(सप्त / सप्ताः) ऋषयः आश्रमे अवसन्। (अशुद्धपदं तिर्यकरेखया अकयत्)
उत्तर:
सप्ताः

प्रश्न 7.
मालाकाराः (चतस्रः / चत्वारः) मालाः रचयन्ति। (शुद्धपदं (1) इति चिह्नन अङ्कयत्)
उत्तर:
चतस्त्रः

प्रश्न 8.
अष्टादश पुराणाः सन्ति। इति वाक्यं शुद्ध अशुद्धं वा।
उत्तर:
शुद्ध

प्रश्न 9.
………. वाटिकायाम् कन्याः आनन्देन खेलन्ति।
(क) एकस्मिन्
(ख) एकस्य
(ग) एकस्यां
(घ) एकस्याः
उत्तर:
(ग) एकस्यां

प्रश्न 10.
………. छात्रेषु अनुव्रतः श्रेष्ठः अस्ति। (रिक्तस्थानं पूरयत)
(क) अष्टसु
(ख) अष्टषु
(ग) अष्टासु
(घ) अष्ट
उत्तर:
(क) अष्टसु

प्रश्न 11.
शिल्पी ………… मुनिभ्यः वस्त्राणि दास्यति।
(क) सप्तभ्याः
(ख) सप्तः
(ग) सप्ताः
(घ) सप्तभ्यः
उत्तर:
(घ) सप्तभ्यः

प्रश्न 12.
शिखरः ….. (4)………. पुत्राणाम् बुद्धिमान् अस्ति।
(क) चतुर्
(ख) चतुर्णाम्
(ग) चतसृणाम्
(घ) चत्वारः
उत्तर:
(ख) चतुर्णाम्

We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book शब्द-विचार एवं संज्ञा शब्द Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions शब्द-विचार एवं संज्ञा शब्द

वर्गों के सार्थक मेल को ‘शब्द’ कहते हैं। वाक्य में प्रयुक्त शब्द पद कहलाते हैं। यथा-‘छात्रः’ शब्द है; ‘छात्रः पठति’ इस वाक्य में ‘छात्रः’ पद है।

शब्द भेद (प्रयोग के आधार पर)

1. विकारी शब्द-लिङ्ग, वचन, कारक, काल और पुरुष के आधार पर जिन शब्दों का रूप परिवर्तित हो जाता है या जिनमें विकार आ जाता है, उन्हें ‘विकारी शब्द’ कहते हैं। इसके अन्तर्गत संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण तथा क्रिया शब्द आते हैं। यथा
संज्ञा – देवः, रमा, पत्रम् आदि।
सर्वनाम – तत्, एतत्, किम् आदि।
विशेषण- सुन्दर, मधुर, एक, द्वि आदि।
क्रिया – पठति, पठतु, अपठत्, पठिष्यति आदि।

2. अविकारी शब्द-लिङ्ग, वचन, पुरुष, कारक तथा काल आदि के कारण जिन शब्दों के रूप नहीं बदलते अर्थात् उनमें कोई विकार नहीं आता, उन्हें ‘अविकारी शब्द’ कहते हैं। ये अविकारी शब्द ‘अव्यय’ कहलाते हैं। यथा
कुत्र, कदा, मा, नीचैः, यत्र, तत्र, यावत्, तावत् इत्यादि। शब्द भेद (रचना के आधार पर)
शब्द संरचना का आधार उसके आकार-प्रकार पर आधारित होता है। जैसे अकारान्त शब्द – राम, अश्व, पुष्प, फल आदि। आकारान्त शब्द – लता, सीता, प्रजा आदि। इकारान्त शब्द – कपि, मति, नीति आदि। ईकारान्त
शब्द – नारी, नदी, भगिनी आदि। हलन्त शब्द – राजन्, आत्मन् गच्छत् आदि। उकारान्त शब्द – गुरु, मधु, शिशु, साधु आदि। ऋकारान्त शब्द – दातृ, पितृ, मातृ आदि।

शब्द रूप को भली भाँति जानने के लिए निम्न तीन बातों पर विचार करना अनिवार्य है
(अ) लिङ्ग (Gender)
(ब) वचन (Number)
(स) कारक (विभक्तिः ) (Case)

(अ) लिंङ (Gender)-संस्कृत भाषा में शब्दों को तीन लिङ्गों में विभक्त किया गया है
1. पुंल्लिङ्ग (Masculine Gender)-जिस शब्द से पुरुष जाति का बोध हो, उसे पुंल्लिङ्ग शब्द कहते जैसे-बालकः, वानरः, गजः, मयूरः आदि।
2. स्त्रीलिङ्ग (Faminine Gender)-जिस शब्द से स्त्री जाति का बोध हो, उसे स्त्रीलिङ्ग शब्द कहते हैं। जैसे-बालिका, नदी, सारिका, कोकिला आदि।
3. नपुंसकलिङ्ग (Neuter Gender)-जिन शब्दों से न पुरुष जाति और ना स्त्री जाति का बोध होता है। वे शब्द नपुंसकलिङ्ग कहलाते हैं; जैसे-छत्रम्, मित्रम्, कन्दुकम्, वनम्, जलम् आदि।

(ब) वचन (Number)-शब्द के जिस रूप से किसी व्यक्ति या वस्तु की संख्या का बोध हो उसे ‘वचन’ कहते हैं। संस्कृत में वचन के तीन भेद हैं
1. एकवचन (Singular Number)-एक व्यक्ति या वस्तु का बोध कराने वाला एकवचन होता है।
जैसे-फलम्, रामः, कपिः, पठति, पठिष्यति इत्यादि।
2. द्विवचन (Dual Number)-जिन शब्दों से दो का बोध हो, उन्हें द्विवचन कहते हैं। जैसे–फले, रामौ
कपी, पठतः, पठिष्यतः इत्यादि।
3. बहुवचन (Plural Numbers)-दो से अधिक का बोध कराने वाले शब्द बहुवचन होते हैं।
जैसे-फलानि, रामाः, कपयः, पठन्ति इत्यादि।

(स) कारक तथा विभक्ति (Case)-जिन शब्दों का वाक्य में क्रिया के साथ सीधा सम्बन्ध होता है, वे कारक कहलाते हैं।
सम्बन्ध व सम्बोधन को कारक नहीं माना जाता. क्योंकि इन दोनों का क्रिया के साथ सम्बन्ध नहीं होता। अतः संस्कृत में छः कारक व, सात विभक्तियाँ होती हैं।
यथा-‘नरः नेत्राभ्याम् पश्यति।’ इस वाक्य में ‘मारयति’ क्रिया का सम्बन्ध ‘नरः’ कर्ता से है। ‘नेत्राभ्याम्’ क्रिया का साधन (करण कारक) है। कारक चिह्नों के अनुसार विभक्तियों का प्रयोग होता है।

संज्ञा
किसी व्यक्ति, वस्तु, स्थान या भाव के नाम को संज्ञा कहते हैं।
जैसे-कृष्णः, आगरा, गीता, मधुरता।

संज्ञा के भेद
1. व्यक्तिवाचक संज्ञा-जिन शब्दों से किसी विशेष व्यक्ति, वस्तु, या स्थान का बोध हो, वे
व्यक्तिवाचक संज्ञा कहलाते हैं।
जैसे-गणेशः, हिमालयः, ताजमहलः, भारतम् इत्यादि।

2. जातिवाचक संज्ञा-जो शब्द किसी वस्तु, प्राणी या स्थान की सम्पूर्ण जाति का बोध कराते हैं,
जातिवाचक संज्ञा कहलाते हैं।
जैसे-पर्वतः, नरः, पशुः, पुष्पम् इत्यादि।

3. भाववाचक संज्ञा-वे संज्ञा शब्द जिनसे प्राणी या वस्तु के गुण, दोष, अवस्था आदि का ज्ञान हो,
भाववाचक संज्ञा कहलाते हैं।
जैसे-चपलता, स्वच्छता, क्रूरता, रमणीयता आदि।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
निम्नलिखित में से द्विवचन शब्द पृथक् कीजिए
द्वे, लताः, कवी, कपेः, कविभ्याम्, वृक्षयोः, मित्राणि, पुस्तके, नरयोः, नरान्, बालकेषु, वृक्षौ, पत्रे, सुन्दराणि
उत्तर:
द्वे, कवी, कविभ्याम्, वृक्षयोः, पुस्तके, नरयोः, वृक्षौ, पत्रे।

प्रश्न 2.
निम्नलिखित वाक्यों में से अव्ययपद चुनकर लिखिए
(i) यूयम् कुत्र वसथ?
(ii) ईश्वरः सर्वत्र अस्ति।
(iii) आत्मा अजरः अमरः च अस्ति।
(iv) छात्राः विद्यालयात् बहिः आगच्छति।
(v) उद्यम विना सिद्धिः न भवति।
(vi) कोलाहलम् मा कुरू।
(vii) जलम् नीचैः वहति।
(viii) अलम् विवादेन
उत्तर:
(i) कुत्र
(ii) सर्वत्र
(iii) च
(iv) बहिः
(v) विना, न
(vi) मा
(vii) नीचैः
(viii) अलम्

प्रश्न 3.
अधोलिखित शब्दों में से पुंल्लिङ्ग, स्त्रीलिङ्ग व नपुंसकलिङ्ग पृथक्-पृथक् करके लिखिए
अजा, अश्वः, शुकः, पादपाः, रमे, मालाभिः, चित्रे, नीडानि, खगानाम्, रामाः, कन्ये, पर्वताः, नदी, वृक्षान्, बालाभिः, तृणम, चक्रे, पात्रेषु।
उत्तर:

प्रश्न 4.
अधोलिखित शब्दों में से आकारान्त, इकारान्त, हलन्त एवं ऋकारान्त शब्द पृथक्-पृथक् करके लिखिए।

उत्तर:
आकारान्त – पाठशाला, मक्षिका, सीता, कान्ता, रमा, शिक्षिका
इकारान्त – कपिः, रुचिः, कविः, भूमिः, मतिः, मुनिः
हलन्त – भवत्, गच्छत्, विद्वान्, आत्मन्, राजन्
ऋकारान्त – दातृ, पितृ, मातृ।

We are offering NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book सर्वनाम Questions and Answers can be used by students as a reference during their preparation.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions सर्वनाम

संज्ञा के स्थान पर प्रयुक्त होने वाले शब्द सर्वनाम होते हैं। जैसे-सौम्या गच्छति-यहाँ सौम्या के स्थान पर ‘सा’ अर्थात् सा गच्छति।
धावकौ धावतः → तौ धावतः।
पत्राणि पतन्ति → तानि पतन्ति।
पुरुषः (Person)-वक्ता, श्रोता आदि की दृष्टि से पुरुष के तीन भेद होते हैं।

(क) प्रथम-पुरुषः
जिसके विषय में बात की जाए उसे प्रथम पुरुष कहते हैं। जैसे
(i) सः शोभनः छात्रः अस्ति। यहाँ ‘सः’ प्रथम पुरुष, पुंल्लिङ्ग एकवचन है।
(ii) सा उत्तमा ललना अस्ति। यहाँ ‘सा’ प्रथम पुरुष, स्त्रीलिङ्ग एकवचन है।
(iii) तत् सुन्दरम् उद्यानम् अस्ति। यहाँ तत् प्रथम पुरुष नपुंसकलिङ्ग एकवचन है।

तत् (पुंल्लिङ्ग)
सः मृगः धावति। तौ मृगौ धावतः। ते मृगाः धावन्ति।

तत् (स्त्रीलिङ्ग)
सा अजा चरति। ते अजे चरतः। ताः अजाः चरन्ति।

तत् (नपुंसकलिङ्ग)
तत् फलम् पतति। ते फले पततः। तानि पत्राणि पतन्ति।

(ख) मध्यम पुरुषः
जिससे बात की जाए वह मध्यम पुरुष कहलाता है। इसके अंतर्गत ‘युष्मद्’ के रूप चलते हैं। जैसे-त्वम्, युवाम्, यूयम्।
त्वम् पुस्तकम् पठसि। युवाम् पठथः। यूयम् पठथ। त्वम् बालकः असि। युवाम् बालकौ स्थः। यूयम् बालकाः स्थ।

नोट-भवान् एवं भवती (आप) के रूपों के साथ प्रथम-पुरुष की क्रिया का प्रयोग होता है। जैसे
(i) भवान् कुत्र गच्छति?
(ii) भवान् योग्यः शिक्षकः अस्ति।
(iii) भवती देवालयं गच्छति।
(iv) भवती योग्या शिक्षिका अस्ति।

(ग) उत्तम पुरुषः
जो बात कहता है वह उत्तम पुरुष कहलाता है। इसमें ‘अस्मद्’ शब्द के रूप आते हैं।
जैसे-अहम् पश्यामि। आवाम् पश्यावः। वयम् पश्यामः।
अहम् छात्रः अस्मि। आवाम् छात्रौ स्वः। वयम् छात्राः स्मः।

सर्वनाम शब्द रूपाणि
इदम् ( यह), पुंल्लिङ्ग

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखित वाक्यों में कोष्ठक से उचित शब्द चुनकर वाक्य पूर्ति कीजिए
[तान्, तस्मै, तस्मात्, तम्, तेन]
1. बालकाय पुस्तकम् यच्छ।
2. भवनात् महिला आगच्छति।
3. शिक्षिका – छात्रान् पाठयति।
4. वैभवः – बालकेन सह क्रीडति।
5. अध्यापकः – शिष्यम् प्रश्नं पृच्छति।
उत्तर:
1. तस्मै
2. तस्मात्
3. तान्
4. तेन
5. तम्

प्रश्न 2.
मञ्जूषा से उचित सर्वनाम-पद चुनकर प्रश्न निर्माण कीजिए
[के, कस्मात्, केषु, केषाम्, केभ्यः]
1. प्राचार्यः छात्रेभ्यः पारितोषिकानि यच्छति।
2. गङ्गा हिमालयात् निर्गच्छति।
3. ऋषीणाम् देशः भारतम्।
4. वने मुनयः वसन्ति।
5. वृक्षेषु फलानि सन्ति।
उत्तर:
1. केभ्यः
2. कस्मात्
3. केषाम्
4. के
5. केषु

प्रश्न 3.
उचित पदों से रिक्त-पूर्ति कीजिए

1………… नर्तकाः सन्ति। (एषः, एतौ, एते)
2. ………………. पुष्पाणि सुन्दराणि सन्ति। (एतत्, एते, एतानि)
3. ……………. गायिकाः गीतम् गायन्ति। (सा, ताः, ते)
4. ………….. क्रीडकौ उद्याने कन्दुकेन क्रीडतः। (तो, ते, सः)
5. …………. धावकाः तीव्रः धावन्ति। (ते, तौ, सः)
6. …………….. भूपेन सह मैत्री कुरु। (अनया, अनेन, अयम्)
7. ………. बालकम् मा ताडय। (इमम्, इमाम्, इदम्)
8. ………… मित्रस्य दर्शनम् सुखदम् अस्ति। (तस्याः , तस्य, तानि)
9. …….. श्रीगुरवे नमः। (तस्यै, तस्य, तस्मै)
10. ………… फले मधुरे स्तः। (इमौ, इदम्, इमे)
उत्तर:
1. एते
2. एतानि
3. ताः
4. तो
5. ते
6. अनेन
7. इमम्
8. तस्य
9. तस्मै

प्रश्न 4.
कोष्ठक में दिए सर्वनाम-शब्दों के उचित रूपों द्वारा रिक्तपूर्ति कीजिए
1. ……… चित्रं मनोहरं वर्तते। (इदम्)
2. …………. बालकौ फलानि खादतः। (तत्)
3. ……….. मित्रेण सह वार्ता कुरु। (इदम्)
4. पुस्तकम् यच्छ। (अस्मद्)
5. ………….. जनकः अत्र आगच्छति। (युष्मद्)
6. ………. कुतः आयाति। (भवत्)
7. कोपलः ……… सह पठति। (अस्मद्)
8. वैभवः …………… भ्राता अस्ति। (अस्मद्)
9. ………. मोदकम् रोचते। (युष्मद्)
10. ………. माता प्रिया अस्ति। (युष्मद्)
उत्तर:
1. इदम्
2. तौ
3. अनेन
4. मह्यम्
5. तव
6. भवान्
7. अस्माभिः/मया
8. मम
9. तुभ्यं
10. तव