Uncategorized

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.3

These NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.3 Questions and Answers are prepared by our highly skilled subject experts.

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Exercise 5.3

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.3

Question 1.
Match the following:

(i) Straight angle(a) Less than one-fourth of a revolution
(ii) Right angle(b) More than half a revolution
(iii) Acute angle(c) Half of a revolution
(iv) Obtuse angle(d) One-fourth a revolution
(v) Reflex angle(e) Between 1/4 and 1/2 of a revolution one complete revolution

Answer:
(I) — (c)
(ii) — (d)
(iii) — (a)
(iv) — (e)
(v) — (b)

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.3

Question 2.
Classify each one of the following angles as right, straight, acute, obtuse or reflex:
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.3 1
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.3 2
Answer:
(a) Acute angle
(b) Obtuse angle
(c) Right angle
(d) Reflex angle
(e) Straight angle
(f) Acute angle

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.3 Read More »

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2

These NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 Questions and Answers are prepared by our highly skilled subject experts.

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Exercise 5.2

Question 1.
What fraction of a clockwise revolution does the hour hand of a clock turn through, when it goes from
(a) 3 to 9
(b) 4 to 7
(c) 7 to 10
(d) 12 to 9
(e) 1 to 10
(f) 6 to 3
Answer:
(a) When the hour hand goes from 3 to 9 clockwise. It will rotate by 2 right angles or 180°.
Fraction = \(\begin{equation}
\frac{180^{\circ}}{360^{\circ}}=\frac{1}{2}
\end{equation}\)
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 1

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2

(b) When the hour hand goes from 4 to 7 clockwise. It will rotate by 1 right angle or 90°.
Fraction = \(\begin{equation}
\frac{90^{\circ}}{360^{\circ}}=\frac{1}{4}
\end{equation}\)
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 2

(c) When the hour hand goes from 7 to 10 clockwise, it will rotate by 1 right angle or 90°.
Fraction = \(\begin{equation}
\frac{90^{\circ}}{360^{\circ}}=\frac{1}{4}
\end{equation}\)
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 3

(d) When the hour hand goes from 1 to 10 clockwise. It will rotate by 3 right angles or 270°.
Fraction = \(\begin{equation}
\frac{270^{\circ}}{360^{\circ}}=\frac{3}{4}
\end{equation}\)
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 4

(e) When the hour hand goes from 1 to 10 clockwise. It will rotate by 3 right angles or 270.
Fraction = \(\begin{equation}
\frac{270^{\circ}}{360^{\circ}}=\frac{3}{4}
\end{equation}\)
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 5

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2

(f) When the hour hand goes from 6 to 3 clockwise. It will rotate by 3 right angles or 270.
Fraction = \(\begin{equation}
\frac{270^{\circ}}{360^{\circ}}=\frac{3}{4}
\end{equation}\)
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 6

Question 2.
Where will the hand of a clock stop if it:
starts at 12 and make \(\frac{1}{2}\) of a revolution, clockwise?
starts at 2 and makes \(\frac{3}{4}\) of a revolution, clockwise?
starts at 5 and makes \(\frac{1}{4}\) of a revolution, clockw ise?
starts at 5 and makes \(\frac{3}{4}\) of a revolution, clockwise?
Answer:
(a) At 6
(b) At 8
(c) At 8
(d) At 2

Question 3.
Which direction will you face if you start facing:
(a) east and make \(\frac { 1 }{ 2 }\) of a revolution clockwise?
(b) east and make 1\(\frac { 1 }{ 2 }\) of a revolution clockwise?
(c) west and make \(\frac { 3 }{ 4 }\) of a revolution, anti-clockwise? 4
(d) south and make one full revolution? (Should we specify clockwise or anti-clockwise for this last question? Why not?)
Answer:
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 7

(For answer (d), it is immaterial whether we turn clockwise or anticlockwise, because one full revolution will bring us back to the original position)

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2

Question 4.
What part of a revolution have you turned through if you stand facing
(a) east and turn clockwise to face north?
(b) south and turn clockwise to face east?
(c) west and turn clockwise to face east?
Answer:
(a) \(\frac { 3 }{ 4 }\)
(b) \(\frac { 3 }{ 4 }\)
(c) \(\frac { 1 }{ 2 }\)

Question 5.
Find the number of right angles turned through by the hour hand of a clock when it goes from
(a) 3 to 6
(b) 2 to 8
(c) 5 to 11
(d) 10 to 1
(e) 12 to 9
(f) 12 to 6
Answer:
(a) One right angle
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 8
(b) Two right angles
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 9
(c) Two right angles
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 10
(d) One right angle
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 11
(e) Three right angles
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 12
(f) Two right angles
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 13

Question 6.
How many right angles do you make if you start facing
(a) south and turn clockwise to west?
(b) north and turn anti-clockwise to east?
(c) west and turn to west?
(d) south and turn to north?
Answer:
(a) One right angle
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 14

(b) Three right angles
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 15

(c) Four angles
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 16

(d) Two right angles
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 17

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2

Question 7.
Where will the hour hand of a clock stop if it starts
(a) from 6 and turns through 1 right angle?
(b) from 8 and turns through 2 right angles?
(c) from 10 and turns through 3 right angles?
(d) from 7 and turns through 2 straight angles?
Answer:
NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 18

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 5 Understanding Elementary Shapes Ex 5.2 Read More »

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 3 Playing With Numbers Ex 3.6

These NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 3 Playing With Numbers Ex 3.6 Questions and Answers are prepared by our highly skilled subject experts.

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 3 Playing With Numbers Exercise 3.6

Question 1.
FindtheH.C.F. ofthe following numbers:
(a) 18, 48
(b) 30,42
(c) 18, 60
(d) 27,63
(e) 36, 84
(f) 34, 102
(g) 70,105, 175
(h) 91,112,49
(i) 18, 54, 81
(j) 12,45,75
Answer:
(a) Factors of 18 = 2 x 3 x 3
Factors of 48 = 2 x 2 x 2 x 2 x 3
H.C.F. (18, 48) = 2 x 3=6

(b) Factors of 30 = 2 x 3 x 5
Factors of 42 = 2 x 3 x 7
H.C.F. (30, 42) = 2 x 3 = 6

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 3 Playing With Numbers Ex 3.6

(c) Factors of 18 = 2 x 3 x 3
Factors of 60 = 2 x 2 x 3 x 5
H.C.F. (18, 60) = 2 x 3 = 6

(d) Factors of 27 = 3 x 3 x 3
Factors of 63 = 3 x 3 x 7
H.C.F. (27, 63) = 3 x 3=9

(e) Factors of 36 = 2 x 2 x 3 x 3
Factors of 84 = 2 x 2 x 3 x 7
H.C.F. (36, 84) = 2x2x3 = 12

(f) Factors of 34 = 2 x 17
Factors of 102 = 2 x 3 x 17
H.C.F. (34, 102) = 2 x 17 = 34

(g) Factors of 70 = 2 x 5 x 7
Factors of 105 = 3 x 5 x 7
Factors of 175 = 5 x 5 x 7
H.C.F. = 5 x 7 = 35

(h) Factors of 91 = 7 x 13
Factors of 112 = 2 x 2 x 2 x 2 x 7
Factors of 49 = 7 x 7
H.C.F. = 1 x 7 = 7

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 3 Playing With Numbers Ex 3.6

(i) Factors of 18 = 2 x 3 x 3
Factors of 54 = 2 x 3 x 3 x 3
Factors of 81 = 3 x 3 x 3 x 3
H.C.F. = 3×3 = 9

(j) Factors of 12 = 2 x 2 x 3
Factors of 45 = 3 x 3 x 5
Factors of 75 = 3 x 5 x 5
H.C.F. = 1 x 3 = 3

Question 2.
What is the H.C.F. of two consecutive:
(a) numbers?
(b) even numbers?
(c) odd numbers?
Answer:
(a) H.C.F. of two consecutive numbers is 1.
(b) H.C.F. of two consecutive even numbers be is.
(c) H.C.F. of two consecutive odd numbers be is.

Question 3.
H.C.F. of co-prime numbers 4 and 15 was found as follows by factorisation:
4 = 2 x 2 and 15 = 3 x 5 since there is no common prime factor, so H.C.F. of 4 and 15 is 0. Is the answer correct? If not, what is the correct H.C.F.?
Answer:
No, The correct H.C.F. is 1.

NCERT Solutions for Class 6 Maths Chapter 3 Playing With Numbers Ex 3.6 Read More »

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium)

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium)

These Solutions are part of NCERT Solutions for Class 10 Maths in Hindi Medium. Here we have given NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers.

Chapter 1. वास्तविक संख्याएँ

अभ्यास 1.1

Ex 1.1 Class 10 गणित प्र.1. युक्लिड विभाजन अल्गोरिथम के प्रयोग से HCF ज्ञात कीजिये | 

 (i) 135 और 225 (ii) 196 और 38220 (iii) 867 और 255

हल:  

(1)    135 और 225

a = 225, b = 135 {सबसे बड़ी संख्या को a तथा सबसे छोटी संख्या को b मानते है }

युक्लिड विभाजन अल्गोरिथम के प्रयोग से

a = bq + r (तब)

225 = 135 ×1 + 90

135 = 90 ×1 + 45

90 = 45 × 2 + 0 {जब हमें r=0 प्राप्त हो जाता है तो हम आगे हल करना बंद कर देते है }

b = 45 {फिर उसमे से b का मान HCF होता है;}

HCF = 45

हल:

(ii)    196 और 38220

a = 38220, b = 196  {सबसे बड़ी संख्या को a तथा सबसे छोटी संख्या को b मानते है }

युक्लिड विभाजन अल्गोरिथम के प्रयोग से

a = bq + r (तब)

38220= 196 ×195 + 0  {जब हमें r=0 प्राप्त हो जाता है तो हम आगे हल करना बंद कर देते है }

b = 196      {फिर उसमे से b का मान HCF होता है;}

HCF = 196

हल:

(iii)   867 और 255

a = 867, b = 255 {सबसे बड़ी संख्या को a तथा सबसे छोटी संख्या को b मानते है }

युक्लिड विभाजन अल्गोरिथम के प्रयोग से

a = bq + r (तब)

38220= 196 ×195 + 0 {जब हमें r=0 प्राप्त हो जाता है तो हम आगे हल करना बंद कर देते है }

b = 196  {फिर उसमे से b का मान HCF होता है;}

HCF = 196

Ex 1.1 Class 10 गणित प्र.2. दर्शाइए कि कोई भी धनात्मक विषम पूर्णांक 6q + 1, या 6q + 3, या 6q + 5, के रूप का होता है जहाँ q कोई पूर्णांक है |

हल:

दर्शाना है: a = 6q + 1, 6q+3 या  6q+5

माना कि a कोई धनात्मक विषम पूर्णांक है;  जहाँ b = 6 होगा,

जब हम 6 से a को विभाजित करते है जो शेषफल क्रमश: 0, 1, 2, 3, 4 और 5 पाते है;

जहाँ 0 ≤ r < b

यहाँ a एक विषम संख्या है इसलिए शेषफल भी विषम संख्या प्राप्त होता है |

शेषफल होगा 1 या 3 या 5

युक्लिड विभाजन अल्गोरिथम के प्रयोग से हम पाते है;

a = 6q + 1, 6q+3 या 6q+5

Ex 1.1 Class 10 गणित प्र०3. किसी परेड में 616 सदस्यों वाली एक सेना (आर्मी) की टुकड़ी को 32 सदस्यों वाले एक आर्मी बैंड के पीछे मार्च करना है | दोनों समूहों को समान संख्या वाले स्तंभों में मार्च करना है | उन स्तंभों की अधिकतम संख्या क्या है, जिसमें वे मार्च कर सकते है ?

हल:

स्तंभों की अधिकतम संख्या = HCF (616, 32)

a = 616, b = 32  {सबसे बड़ी संख्या को a तथा सबसे छोटी संख्या को b मानते है }

युक्लिड विभाजन अल्गोरिथम के प्रयोग से

a = bq + r (तब)

616 = 32 ×19 + 8  {जब हमें r=0 प्राप्त हो जाता है तो हम आगे हल करना बंद कर देते है }

32 = 8 × 4 + 0

b = 8 {b का मान HCF होता है}

HCF = 8

इसलिए स्तंभों की अधिकतम संख्या = 8

Ex 1.1 Class 10 गणित प्र०4. यूक्लिड विभाजन प्रमेयिका का प्रयोग करके दर्शाइए कि किसी धनात्मक पूर्णांक का वर्ग, किसी पूर्णांक m के लिए 3m या 3m + 1 के रूप का होता है |

हल :

दर्शाना है : a2 = 3m or 3m + 1

a = bq + r

माना कि a कोई धनात्मक पूर्णांक है जहाँ b = 3 और r = 0, 1, 2 क्योंकि 0 ≤ r < 3

तब a = 3q + r  कुछ पूर्णांक के लिए q ≥ 0

इसलिए, a = 3q + 0 or 3q + 1 or 3q + 2

अब हम पाते है;

⇒ a2 = (3q + 0)2 or (3q + 1)2 or (3q +2)2

⇒ a2 = 9q2 or 9q2 + 6q + 1 or 9q2 + 12q + 4

⇒ a2 = 9q2 or 9q2 + 6q + 1 or 9q2 + 12q + 3 + 1

⇒ a2 = 3(3q2) or 3(3q2 + 2q) + 1 or 3(3q2 + 4q + 1) + 1

यदि m = (3q2) or (3q2 + 2q)  or (3q2 + 4q + 1) हो तो

हम पाते है कि ;

a2 = 3m or 3m + 1 or 3m + 1

Ex 1.1 Class 10 गणित प्र०5. यूक्लिड विभाजन प्रमेयिका का प्रयोग करके दर्शाइए कि किसी धनात्मक पूर्णांक का घन 9m, 9m + 1 या 9m + 8 के रूप का होता है |

हल:

माना, a कोई धनात्मक पूर्णांक है;

युकिल्ड विभाजन प्रमेयिका के प्रयोग से;

a = bq + r जहाँ; 0 ≤ r < b

b = 9 रखने पर

a = 9q + r जहाँ; 0 ≤ r < 9

जब r = 0 हो;

a = 9q + 0 = 9q

a3  = (9q)3 = 9(81q3) या 9m जहाँ m = 81q3

जब r = 1 हो

a = 9q + 1

a3 = (9q + 1)3 = 9(81q3 + 27q2 + 3q) + 1

= 9m + 1  जहाँ m = 81q3 + 27q2 + 3q

जब r = 2 हो तो

a = 9q + 2

a3  = (9q + 2)3 = 9(81q3 + 54q2 + 12q) + 8

= 9m + 2  जहाँ m = 81q3 + 54q2 + 12q

अत: किसी धनात्मक पूर्णांक का घन 9m, 9m + 1 या 9m + 8 के रूप का होता है |

प्रश्नावली 1.2

Ex 1.2 Class 10 गणित Q1. निम्नलिखित संख्याओं को अभाज्य गुणनखंड के रूप में व्यक्त कीजिये :
(i) 140   

हल:

NCERT Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium PDF
140 का अभाज्य गुणनखंड
= 22 × 5 × 7

(ii) 156

हल:

NCERT Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium PDF 1
156 का अभाज्य गुणनखंड
= 22 × 3 × 13

(iii) 3825

हल:

NCERT Maths Solutions For Class 10 Hindi Medium

3825 का अभाज्य गुणनखंड
= 32 × 52 × 17

(iv) 5005

हल:

NCERT Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium

5005 का अभाज्य गुणनखंड
= 5 × 7 × 11 × 13

(v) 7429

हल:

NCERT Maths Hindi Medium Solutions For Class 10
7429 का अभाज्य गुणनखंड
= 17 x 19 x 23

Ex 1.2 Class 10 गणित Q2. पूर्णांकों के निम्नलिखित युग्मों के LCM and HCF ज्ञात कीजिए तथा इसकी जाँच कीजिए कि दो संख्याओं का गुणनफल = LCM × HCF है| 

(i) 26 and 91

हल:

26 = 2 × 13

91 = 7 × 13

सार्व गुणनखंड = 13

∴ HCF = 13

LCM = 2 × 7 × 13 = 182

अब, जाँच,

दो संख्याओं का गुणनफल = LCM × HCF

N1 × N2 = LCM × HCF

26 × 91 = 13 × 182

2366 =  2366

इति सिद्धम |

(ii) 510 and 92

हल:

510 = 2 × 3 × 5 × 17

92 = 2 × 2 × 23

सार्व गुणनखंड = 2

∴ HCF = 2

LCM = 2 × 2 × 3 × 5 × 17 × 23 =  23460

अब, जाँच,

दो संख्याओं का गुणनखंड = LCM × HCF

N1 × N2 = LCM × HCF

510 × 92 = 2 × 23460

46920 =  46920

इति सिद्धम |

(iii) 336 and 54

हल:

336 = 2 × 2 × 2 × 2 × 3 × 7

54 = 2 × 3 × 3 × 3

सार्व गुणनखंड = 2 × 3

∴ HCF = 6

LCM = 2 × 2 × 2× 2 × 3 × 3 × 3 × 7 =  3024

जाँच,

दो संख्याओं का गुणनफल = LCM × HCF

N1 × N2 = LCM × HCF

336 × 54 = 6 × 3024

18144 =  18144

इति सिद्धम |

Ex 1.2 Class 10 गणित Q3. अभाज्य गुणनखंड विधि द्वारा निम्नलिखित पूर्णांकों के LCM और HCF ज्ञात कीजिए |

(i) 12, 15 and 21

हल:

12 = 2 × 2 × 3

15 = 5 × 3

21 = 7 × 3

सार्व गुणनखंड = 3

HCF = 3

​LCM = 3 × 2 × 2 × 5 × 7 = 420

(ii) 17, 23 and 29

हल:

17 = 1 × 17

23 = 1 × 23

29 = 1 × 29

HCF = 1

LCM = 17 × 23 × 29 = 11339

(iii) 8, 9 and 25

हल:

8 = 2 × 2 × 2

9 = 3 × 3

25 = 5 × 5

यहाँ 1 को छोड़कर अन्य कोई सार्व गुणनखंड नहीं है |

∴ HCF = 1

LCM = 2 × 2 × 2 × 3 × 3 × 5 × 5

= 8 × 9 × 25

= 1800

Ex 1.2 Class 10 गणित Q4. HCF (306, 657) = 9, दिया है | LCM (306, 657) ज्ञात कीजिए | 

हल:

HCF (306, 657) = 9

LCM × HCF = ​N1 × N2

Maths NCERT Solutions For Class 10 Hindi Medium
NCERT Solutions For Maths Class 10 Hindi Medium
LCM = 22338

Ex 1.2 Class 10 गणित Q5. जाँच कीजिए कि क्या किसी प्राकृत संख्या n के लिए संख्या 6n अंक 0 पर समाप्त हो सकती है | 

हल:

6n का अभाज्य गुणनखंड = (2 × 3 )n

जबकि, कोई प्राकृत संख्या जो शून्य पर समाप्त होती है उसके अभाज्य गुणनखंड (2 × 5 )n के रूप का होता है |

अत:, 6n शून्य पर समाप्त नहीं होगी |

Ex 1.2 Class 10 गणित Q6. व्याख्या कीजिए 7 × 11 × 13 + 13 और 7 × 6 × 5 × 4 × 3 × 2 × 1 + 5 भाज्य संख्या क्यों है ?

हल :

माना A = 7 × 11 × 13 + 13

= 13 (7 × 11 + 1)

= 13 (77 + 1)

= 13 × 78

अत: यह एक भाज्य संख्या है क्योंकि इसके अभाज्य गुणनखंड में 1 को छोड़कर अन्य दो गुणनखंड हैं |

इसीप्रकार,

माना B = 7 × 6 × 5 × 4 × 3 × 2 × 1 + 5

= 5 (7 × 6 × 4 × 3 × 2 × 1 + 1)​

= 5 × (1008 + 1)

= 5  ×  1009

अत: यह भी एक भाज्य संख्या है क्योंकि इसके भी अभाज्य गुणनखंड में 1 को छोड़कर अन्य दो गुणनखंड हैं |

Ex 1.2 Class 10 गणित Q7. किसी खेल के मैदान के चारों ओर एक वृत्ताकार पथ है। इस मैदान का एक चक्कर लगाने में सोनिया को 18 मिनट लगते हैं, जबकि इसी मैदान का एक चक्कर लगाने में रवि को 12 मिनट लगते हैं। मान लीजिए वे दोनों एक ही स्थान और एक ही समय पर चलना प्रारंभ करके एक ही दिशा में चलते हैं। कितने समय बाद वे पुनः प्रांरभिक स्थान पर मिलेंगे?

हल: 

एक चक्कर में सोनिया 18 मिनट लेती हैं |

रवि एक चक्कर में 12 लगाता है |

वे दोनों एक ही स्थान पर LCM(18, 12) मिनट के बाद मिलेंगे |

अत:

18 = 2 × 3 × 3

12 = 2 × 2 × 3

HCF = 2 × 3 = 6

 Hindi Medium Solutions For NCERT Maths Class 10
= 36 मिनट |

प्रश्नावली 1.3 

Ex 1.3 Class 10 गणित Q1. सिद्ध कीजिए कि √5 एक अपरिमेय संख्या है |

हल :

इसके विपरीत मान लीजिए कि √5 एक परिमेय संख्या है |

हम किसी भी परिमेय संख्या को p/q के रूप में व्यक्त कर सकते है जहाँ p तथा q दो पूर्णांक है और q  ≠ 0 है | 

इसलिए,

NCERT Solutions for Class 10th Mathematics Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium) 1.2 10
NCERT Hindi Medium Solutions Of Maths For Class 10
यहाँ 5 aको विभाजित करता है अत: 5 a को भी विभाजित करेगा | ….(1)

प्रमेय 1.3 द्वारा ]

अत: a = 5c माना      [ क्योंकि a 5 द्वारा विभाजित होता है अर्थात a का 5 कोई गुनाखंड है |]

5b2 = a2 में a = 5c रखने पर

⇒          5b2 = (5c)2

⇒          5b2 = 25c2

⇒            b2 = 5c2

NCERT Solutions for Class 10th Mathematics Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium) 1.2 11

यहाँ 5 bको विभाजित करता है अत: 5 b को भी विभाजित करेगा | ….(2)

प्रमेय 1.3 द्वारा ]

समीकरण (1) तथा (2) से हम पाते है कि 5 a तथा b दोनों को विभाजित करता है जिसमें 5 एक उभयनिष्ठ गुणनखंड है |

इससे हमारी इस तथ्य का विरोधाभास प्राप्त होता है कि a तथा b में 1 के अतिरिक्त कोई उभयनिष्ठ गुणनखंड नहीं है |

यह विरोधाभासी परिणाम हमारी गलत कल्पना से प्राप्त हुआ है कि

अत: √5 एक अपरिमेय संख्या है |

Ex 1.3 Class 10 गणित Q2.  सिद्ध कीजिए  कि 3 + 2√5 एक अपरिमेय संख्या है |

हल :

इसके विपरीत मान लीजिए कि 3 + 2√5 एक परिमेय संख्या है |

हम किसी भी परिमेय संख्या को p/q के रूप में व्यक्त कर सकते है जहाँ p तथा q दो पूर्णांक है और q  ≠ 0 है | 

इसलिए,

NCERT Solutions for Class 10th Mathematics Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium) 1.2 12

और p तथा q को उभयनिष्ठ गुणनखंड से विभाजित कर एक सह-अभाज्य संख्या a तथा b प्राप्त कर सकते हैं |

Maths Hindi Medium Solutions For Class 10 NCERT

चूँकि a तथा b पूर्णांक है और 2 तथा 3 भी पूर्णांक है |

NCERT Solutions for Class 10th Mathematics Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium) 1.2 14

इससे एक विरोधाभासी परिणाम प्राप्त होता है कि √5 परिमेय संख्या है |

ऐसा विरोधाभासी परिणाम हमारी गलत कल्पना से प्राप्त हुआ है कि 3 + 2√5 एक परिमेय संख्या है |

अत: 3 + 2√5 एक अपरिमेय संख्या है |

Solutions For Maths NCERT Class 10 Hindi Medium
NCERT Books Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium
यहाँ 2 bको विभाजित करता है अत: 2, b को भी विभाजित करेगा | ….(1)

प्रमेय 1.3 द्वारा ]

अत: b = 2c माना      [ क्योंकि a 5 द्वारा विभाजित होता है | ]

NCERT Maths Book Solutions For Class 10 Hindi Medium
यहाँ 2 aको विभाजित करता है अत: 2 a को भी विभाजित करेगा | ….(2)

प्रमेय 1.3 द्वारा ]

समीकरण (1) तथा (2) से हम पाते है कि 2 a तथा b दोनों को विभाजित करता है जिसमें 2 एक उभयनिष्ठ गुणनखंड है |

इससे हमारी इस तथ्य का विरोधाभास प्राप्त होता है कि a तथा b में 1 के अतिरिक्त कोई उभयनिष्ठ गुणनखंड नहीं है, क्योंकि हमने a तथा b को सह-अभाज्य प्राप्त किया था |

यह विरोधाभासी परिणाम हमारी गलत कल्पना से प्राप्त हुआ है कि

CBSE NCERT Maths Hindi Medium Solutions For Class 10
CBSE NCERT Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium
NCERT Maths Textbook For Class 10 Hindi Medium Solutions

प्रश्नावली 1.4 

Ex 1.4 Class 10 गणित Q1. बिना लंबी विभाजन प्रक्रिया किए बताइए कि निम्नलिखित परिमेय संख्याओं के दशमलव प्रसार सांत हैं या असांत आवर्ती हैं :

NCERT Books For Class 10 Maths Hindi Medium Solutions

हल :

NCERT Maths Textbook Hindi Medium Solutions For Class 10
हर का अभाज्य गुणनखंड 55 है और इसे 2× 5n के रूप में व्यक्त किया जा सकता है अत: यह एक सांत दशमलव प्रसार है |

NCERT Book Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium
हर का अभाज्य गुणनखंड 23 है और इसे 2× 5n के रूप में व्यक्त किया जा सकता है अत: यह एक सांत दशमलव प्रसार है |

NCERT Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium PDF Free Download
हर का अभाज्य गुणनखंड 5 × 7 × 13 है और इसे 2× 5n के रूप में व्यक्त नहीं किया जा सकता है अत: यह एक असांत दशमलव प्रसार है |

NCERT Book Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium Real Numbers
हर का अभाज्य गुणनखंड 26 × 52 है और यह 2× 5n के रूप में व्यक्त है अत: यह एक सांत दशमलव प्रसार है |

NCERT Textbook Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium Real Numbers 1.2 27
NCERT Books Solutions For Class 10 Maths Hindi Medium PDF Real Numbers (Hindi Medium) 1.2 28
NCERT Solutions for Class 10th Mathematics Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium) 1.2 29
Download NCERT Hindi Medium Solutions For Class 10 Maths Real Numbers
NCERT Solutions For Class 10 Maths PDF Real Numbers Hindi Medium
Q2. ऊपर दिए गए प्रश्न में उन परिमेय संख्याओं के दशमलव प्रसारों को लिखिए जो सांत हैं |

हल : प्रश्न संख्या 1 में सांत दशमलव प्रसार वाले प्रश्न निम्नलिखित हैं |

(i), (ii), (iii), (iv), (vi), (viii) और (ix)

NCERT Maths Solutions For Class 10 Real Numbers Hindi Medium 1.2 32
Maths NCERT Solutions For Class 10 Chapter 1 Real Numbers Hindi Medium 1.2 33
NCERT Solutions For Maths Class 10 Real Numbers Hindi Medium 1.2 34
Solutions For NCERT Maths Class 10 Chapter 1 Real Numbers Hindi Medium 1.2 35

Hope given NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 are helpful to complete your homework.

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers (Hindi Medium) Read More »

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 15 प्रहेलिकाः Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 15 प्रहेलिकाः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
श्लोकांशेषु रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) सीमन्निनीषु का ________ राजा ________ गुणोत्तमः।
(ख) कं सञ्जधान ________ का ________ गङ्गा?
(ग) के ________ कं ________ न बाधते शीतम्?
(घ) वृक्षाग्रवासी न च ________ ________ न च शूलपाणिः।
उत्तरम्
(क) सीमन्निनीषु का शान्ता? राजा कोऽभूत् गुणोत्तमः।
(ख) कं सञ्जधान कृष्णः? का शीतलवाहिनी गङ्गा?
(ग) केदारपोषणरता? कं बलवन्तं न बाधते शीतम्?
(घ) वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।

प्रश्न 2.
श्लोकांशान् योजयत्-
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q2
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q2.1
उत्तरम्
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q2.2

प्रश्न 3.
उपयुक्तकथानानां समक्षम् ‘आम्’ अनुपयुक्तकथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत-
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q3
उत्तरम्:
यथा- सिंह, करिणां कुलं हत्ति। (आम)
(क) कातरो युद्धे युद्ध्यते। (न)
(ख) कस्तूरी मृगात् जायते। (आम्)
(ग) मृगात् सिंह: पलायते। (न)
(घ) कंसः जघान कृष्णम्। (न)
(ङ) तक्रं शक्रराजदुर्लभम् (आम्)
(च) जयन्तः कृष्णनस्य पुत्रः। (न)

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः

प्रश्न 4.
सन्धिविच्छेदं पूरयत-
(क) करिणां कुलम् – ________ + _________
(ख) कोऽभूत् – ________ + _________
(ग) अत्रैवोक्तम् – ________ + _________
(घ) वृक्षाग्रवासी – ________ + _________
(ङ) त्वग्वस्त्रधारी – ________ + _________
(च) बिभ्रन्न – ________ + _________
उत्तरम्:
(क) करिणां कुलम् – करिणां + कुलम्
(ख) कोऽभूत् – कः + अभुत्
(ग) अत्रैवोक्तम् – अत्रैव + उक्तम्
(घ) वृक्षाग्रवासी – वृक्ष + अग्रवासी
(ङ) त्वग्वस्त्रधारी – त्वक + वस्त्रधारी
(च) बिभ्रन्न – वि + भ्रन्न

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां पदानां लिङ्ग विभक्तिं वचनञ्च लिखत-
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q5
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q5.1
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q5.2

प्रश्न 6(अ).
विलोमपदानि योजयत-
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q6
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q6.1
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Q6.2

प्रश्न 6(आ).
समानार्थकापदं चित्वा लिखत-
(क) करिणाम् _________। (अश्वानाम् / गजानाम् / गर्दभानाम्)
(ख) अभूत् _________। (अचलत् / अहसत् / अभवत्)
(ग) वन्द्या _________। (वन्दनीया / स्मरणीया / कर्तनीया)
(घ) बुध्यते _________। (लिख्यते / अवगम्यते / पठ्यते)
(ङ) घटः _________। (तडाग: / नल: / कुम्भः)
(च) सजधान _________। (अमारयत् / अखादत / अपिबत)
उत्तरम्:
(क) करिणाम् गजानाम्।
(ख) अभूत् अभवत्।
(ग) वन्द्या वन्दनीया।
(घ) बुध्यते अवगम्यते।
(ङ) घटः कुम्भः।
(च) सजधान अमारयत्।

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः

प्रश्न 7.
कोष्ड्कानतर्गतानां पदानामुपयुक्तविभक्तिप्रयोगेन अनुच्छेदं पूरयत-
एकः काकः _________ (आकाश) डयमानः आसीत्। तृषार्तः सः _________ (जल) अन्वेषणं करोति। तदा स: _________ (घट) अल्पं _________ (जल) पश्यति। सः _________ (उपल) आनीय _________(घट) पातयति। जलं _________ (घट) उपरि आगच्छति। _________ (काक) सानन्दं जलं पीत्वा तृप्यति।
उत्तरम्:
एकः काकः आकाशे (आकाश) डयमानः आसीत्। तृषार्तः सः जलस्य (जल) अन्वेषणं करोति। तदा स घटे (घट) अल्पं जलं (जल) पश्यति । सः उपलान (उपल) आनीय घटे (घट) पातयति। जलं घटे (घट) उपरि आगच्छति। काकः (काक) सानन्दं जलं पीत्वा तृप्यति।

योग्यता-विस्तारः
प्रस्तुत पाठ में दी गयी पहेलियों के आंतरिक्त कुछ अन्य पहेलियाँ अधोलिखित है। उन्हें पढ़कर स्वयं समझने की कोशिश करें और ज्ञानवर्धन करें यदि न समझ पाए तो उत्तर देंखे-

(क) चक्री त्रिशूली न हरो न विष्णुः।
महान् बलिष्ठो न च भीमसेनः।
स्वच्छन्दगामी न च नारदोऽपि।
सीतावियोगी न च रामचन्द्रःड़
उत्तरम्:
वृषभः

(ख) न तस्यादिर्न तस्यान्त: मध्ये यस्तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यदि जानासि तद्वतड़
उत्तरम्:
नयनम्

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः

(ग) अंपदो दूरगामी च साक्षरो न च पण्डितः।
अमुखः स्फूटवक्ता च यो जानाति स पण्डितःड़
उत्तरम्:
पत्रम्

Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Summary

परियोजना-कार्यम्
मनोरञ्जनहीन व हास्यविहीन जीवन को नरक माना जा सकता है। पहेलियाँ मनोरञ्जन की प्राचीन विधा हैं। ये प्रायः विश्व की सारी भाषाओं में उपलब्ध हैं। संस्कृत के कवियों ने इस परम्परा को अत्यन्त समृद्ध किया है। पहेलियाँ जहाँ हमें आनन्द देती हैं, वही समझ-बूझ की हमारी मानसिक व बौद्धिक प्रक्रिया को तेज बनाती हैं। इस पाठ में संस्कृत प्रहेलिका (पहेली) बूझने की परम्परा के कुछ रोचक उदाहरण प्रस्तुत किए गए हैं। रोचकपूर्ण ढंग से ज्ञानवर्धक करने के लिए पहेलियाँ उत्तम साधन हैं।

शब्दार्थ-
हन्ति – मरता / ती है; करिणाम् – हाथियों के; कातरः – कायर; सीमान्तिनीषु – नारियों में अभूत् – हुआ; बध्यते – जाना जाता हहै, सञ्जधान मारा; कंसज्जधान् – कंस को मारा; शीतलवाहिनी – शीतलधारी वाली; काशीतलवाहिनी – काशी की भूमि पर बहने वाली; दारपोषणरताः – पत्नी के पोषण में लीन; केदारपोषणरताः – खेत के कार्य में संलग्न; बलवत्तम् – बलवान् को; कम्बलवत्तम् – कम्बल वाले को बाधते – बाधिक करता है; वृक्षावासी – पेड़ों पर रहने वाला; पक्षिराजः – पक्षियों का राजा; त्रिनेत्रधारी – तीन नेत्रों वाला; शूलपाणिः – त्रिशूलधारी; त्वम् – त्वचा, छाल; विभ्रत् – मरार हुआ; विष्णुपदम् – मोक्ष; तक्रम् – छाद, मठा; शक्रस्य – इन्द्र का; दुर्लभम् – कठिन।

मूलपाठः
कस्तूरी जायते कस्मात्?
को हन्ति करिणां कुलम्?
किं कुर्यात् कातरो युद्धे?
भृगात् सिंहः पलायते ॥1॥

अन्वयः
कस्तूरी कस्मात् जायते? कारिणां कुलं कः हन्ति? कातरः युद्ध किं कुर्यात् ? मृगात् सिंहः पलायते।

सरलार्थः
कस्तूरी किससे उत्पन्न होती हैं ? कौन मरता है। हाथियों के कुल को? कायर युद्ध में क्या करता है? ‘हरिण से ‘शेर’, भाग जाता है।’ (ये तीनों की क्रमशः उत्तर है।)

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः

सीमन्तिनीषु का शान्ता?
राजा कोऽभूत् गुणोत्तमः?
विद्वदभिः का सदा वन्द्या?
अत्रैवोक्तं न बुध्यते॥2॥

अन्वयः
सीमन्तिनीषु का शान्ता? कः गुणोत्तमः राजा अभूत् ? विद्वद्भिः सदा का वन्द्या?

सरलार्थः
1. नारियों में कौन शान्त है? (सीता)
2. गुणों में उत्तम राजा कौन हुआ है? (राम)
3. विद्वानों द्वारा सदा कौन पूजी जाती है? (विद्या)
इन्हीं में कहा गया है, पता नहीं चल रहा है।

कं सञ्जधान कृष्णः?
का शीतलवाहिनी गङ्गा?
के दारपोषणरता:?
कं बलवन्तं न बाधते शीतम्॥3॥

अन्वयः
कृष्णः कं सज्जधान? का शीतलवाहिनी गङ्गा? के दारपोषणरता:? शीतं कं बलवन्तं न बाधते?

सरलार्थः
कृष्ण ने किसे मारा? (कंस को)
शीतलधारा वाणी गंगा कहाँ हैं? (काशी में)
स्त्री के पोषण में कौन लगे रहते हैं? (किसान)
किस बलवान् को सर्दी नहीं लगती? (कम्बल वाले को)

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः

वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वगवस्त्रधारी न च सिद्धयोगी
जल च विभ्रन्न घटो न मेघः।।4।।

अन्वयः
वृक्षाग्रवासी पक्षिराजः च न त्रिनेत्रधारी (किन्तु) शूलपाणि: च न । त्वग्वस्त्रधारी (परन्तु) सिद्धयोगी च न) जलं च बिभ्रत् न घटः न (च) मेघः।

सरलार्थः
वृक्ष पर रहता है। लेकिन पक्षिराज (गरुड) नहीं है।
तीन नेत्रों वाला है लेकिन शिव नहीं है।
छात्र के वस्त्र पहनता है लेकिन योगी नहीं है।
जल से भरा हुआ है फिर भी न घड़ा है और न बादल।
उत्तर है – नारियल

भोजनान्ते च किं पेयम्?
जयन्तः कस्य वै सुतः?
कथं विष्णुपदं प्रोक्तम्?
तक्रं शुक्रस्य दुर्ललभम्॥5॥

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः

अन्वयः
भोजनान्ते किं पेयम् ? जयन्तः कस्य वैसुतः? विष्णुपदं कथं प्रोक्तम् ? तक्रं शुक्रस्य दुर्लभम्।

सरलार्थः
भोजन के अन्त में क्या पीना चाहिए? (छाछ)
जयन्त किसका पुत्र था? (इन्द्र का)
मोक्ष कैसा कहा गया है? (दुर्लभ)
मट्ठा दुर्लभ है इन्द्र के लिए।

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Read More »

NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(क) बालः कदा क्रीडितुं निर्जगाम?
उत्तर:
बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं निर्जगाम।

(ख) बालस्य मित्राणि किमर्थं त्वरमाणा बभूवुः?
उत्तर:
बालस्य मित्राणि विद्यालयगमनार्थ त्वरमाणा बभूवुः।

(ग) मधुकरः बालकस्य आह्वानं केन कारणेन न अमन्यत?
उत्तर:
मधुकरः बालकस्य आह्वानं न अमन्यत यतः सः मधुसंग्रहे व्यग्रः आसीत्।

(घ) बालकः कीदृशं चटकम् अपश्यत्?
उत्तर:
बालक चञ्च्या तृणशलाकादिकमाददानं चटकम् अपश्यत्।

(ङ) बालकः चटकाय क्रीडनार्थं कीदृशं लोभं दत्तवान्?
उत्तर:
बालकः चटकाय स्वादूनि भक्ष्यकवलानि दानस्य लोभं दत्तवान्।

(च) खिन्नः बालकः श्वानं किम् अकथयत्?
उत्तर:
खिन्नः बालकः श्वानम् अकथयत्-मित्र! त्वम् अस्मिन् निदाघदिवसे किं पर्यटसि? प्रच्छायशीतलमिदं तरुमूलं आश्रयस्व। अहं त्वामेव अनुरूपं क्रीडासहायं पश्यामि।

(छ) विनितमनोरथः बालः किम् अचिन्तयत्?
उत्तर:
विघ्नितमनोरथः बालः अचिन्तयत्-‘अस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकृत्ये निमग्नः भवति। कोऽपि अहमिव वृथा कालक्षेपं न सहते। अतः अहमपि स्वोचितं करोमि।’.

प्रश्न 2.
निम्नलिखितस्य श्लोकस्य भावार्थं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत –
यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य। –
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि।।।
उत्तर:
भावार्थ हिन्दी में प्रस्तुत श्लोक में कुत्ते में भी कर्त्तव्यपालन की भावना अभिव्यक्त की गई है। जहाँ उसे पुत्र के जैसा प्रेम मिला है और उसका पालन-पोषण हुआ है, वहाँ उसे रक्षा के कर्त्तव्य से तनिक भी पीछे नहीं हटना चाहिये-कुत्ते की इसी भावना से बालक प्रभावित होकर विद्याध्ययन की ओर आकृष्ट होता है।

Essence of the hymn-Even the dog has the feeling of performing his duties. He says that it is his duty to protect the house properly where he is nourished with love as a son. By his this feeling, the boy is also encouraged to perform his duty seriously. So, he quickly goes to school to study without wasting further time.

प्रश्न 3.
“भ्रान्तो बालः” इति कथायाः सारांशं हिन्दीभाषया आङग्लभाषया वा लिखत।.
उत्तर:
कथा का सारांश (हिन्दी में)-एक भ्रान्त बालक पाठशाला, जाने के समय खेलने के लिए चल पड़ा। उसने अपने मित्रों से भी खेलने आने को कहा किन्तु सब विद्यालय जाने की जल्दी में थे तथा किसी ने भी उसकी बात न मानी। उपवन में जाकर सबसे पहले उसने भौरे से खेलने को कहा किन्तु उसने पराग सञ्चित करने में अपनी। व्यस्तता बताई। तब उसने चिड़े को स्वादिष्ट खाद्य वस्तुएँ देने का लालच देकर खेलने को कहा किन्तु उसने भी घोंसला बनाने के कार्य में अपनी व्यस्तता बताकर खेलने से इन्कार कर दिया। तत्पश्चात् उसने कुत्ते से खेलने को कहा। कुत्ते ने भी रक्षानियोग के कारण अपनी व्यस्तता प्रकट की।

इस प्रकार नष्ट मनोरथ वाले उस बालक ने अन्त में यह समझ लिया कि समय नष्ट करना उचित नहीं। सभी अपने-अपने कार्यों में व्यस्त हैं, अतः उसे भी अपना कर्तव्य (विद्याप्राप्ति) पूरा करना चाहिए। तभी से वह विद्याप्राप्ति में जुट गया। वह शीघ्र विद्यालय चला गया।

Story in English: Once a boy astrayed and went to play at the time of going to school. He asked his friends also to accompany him but they all were in hurry to go to school. So, no one fulfilled his desire. Then he went to the garden lonely and asked the black-bee first to play with him but the black-bee said that he is busy in collecting the nectar of the flowers. Then he asked the male-sparrow that he will give tasty eatables to him if he plays with him. But he also said that he was busy in making his nest, so he had no time to play. Then he asked the dog to play with him. But he also refused to play as he was busy in performing his duty of: watching the house.

Thus, the boy was very disappointed. Now he understood that it is not advisable to waste time. Everyone is busy in performing his duty. So, he should also fulfill his duty by obtaining an education. Since that day, he engaged himself seriously with obtaining the education. He went to school quickly.

प्रश्न 4.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत

(क) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।
उत्तर:
कीदृशानि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।

(ख) चटकः स्वकर्माणि व्यग्रः आसीत्?
उत्तर:
चटकः कस्मिन् व्यग्रः आसीत्?

(ग) कुक्कुरः मानुषाणां मित्रम् अस्ति।
उत्तर:
कुक्कुरः केषां मित्रम् अस्ति?

(घ) स महती वैदुषीं लब्धवान्।
उत्तर:
स कीदृशीं वैदुषीं लब्धवान्?

(ङ) रक्षानियोगकरणात् मया न भ्रष्टव्यम् इति।
उत्तर:
कस्मात् मया न भ्रष्टव्यम् इति?

प्रश्न 5.
“एतेभ्यः नमः” इति उदाहरणमनुसृत्य नमः इत्यस्य योगे चतुर्थी विभक्तेः प्रयोगं कृत्या पञ्चवाक्यानि रचयत।
उत्तर:
1. गुरवे नमः।।
2. पित्रे नमः।
3. आदित्याय नमः।
4. मात्रे नमः।
5. शिक्षिकायै नमः।

प्रश्न 6.
‘क’ स्तम्भे समस्तपदानि ‘ख’ स्तम्भे च तेषां विग्रहः दत्तानि, तानि यथासमक्षं लिखत-
‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) दृष्टिपथम् – 1. पुष्पाणाम् उद्यानम्
(ख) पुस्तकदासाः – 2. विद्यायाः व्यसनी
(ग) विद्याव्यसनी – 3. दृष्टेः पन्थाः
(घ) पुष्पोद्यानम् – 4. पुस्तकानां दासाः
उत्तर:
‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) दृष्टिपथम् – 1. दृष्टेः पन्था
(ख) पुस्तकदासाः – 2. पुस्तकानां दासाः
(ग) विद्याव्यसनी – 3. विद्यायाः व्यसनी
(घ) पुष्पोद्यानम् – 4. पुष्पाणाम् उद्यानम

प्रश्न 7.
(क) अधोलिखितेषु पदयुग्मेषु एकं विशेष्यपदम् अपरञ्च विशेषणपदम्। विशेषणपदम् विशेष्यपदं च पृथक्-पृथक् चित्वा लिखत
उत्तर:
NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः 5

(ख) कोष्ठकगतेषु पदेषु सप्तमीविभक्तेः प्रयोगं कृत्वा रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत
उत्तर:
(i) बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं निर्जगाम। (पाठशालागमनवेला)
(ii) अस्मिन् जगति प्रत्येकं स्वकृत्ये निमग्नो भवति। (इदम्)
(iii) खगः शाखायां नीडं करोति। (शाखा)
(iv) अस्मिन् निदाघदिवसे किमर्थं पर्यटसि? (निदाघदिवस)
(v) नगेषु हिमालयः उच्चतमः। (नग)

परियोजनाकार्यम्

(क) एकस्मिन् स्फोरकपत्रे (Chart Paper) एकस्य उद्यानस्य चित्रं निर्माय संकलय्य वा पञ्चवाक्येषु तस्य वर्णनं कुरुत।
उत्तर:
छात्र अध्यापक के सहयोग से चार्ट पेपर पर उद्यान का चित्र बनाएं तथा उद्यान के वर्णन में पाँच वाक्य लिख दें-
1. इदम् उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
2. अस्मिन् उद्याने केचन बालकाः क्रीडन्ति।
3. केचन वृद्धाः परस्पर वार्तालापं कुर्वन्ति।
4. अत्र पुरुषाः महिलाः च व्यायामं कर्तुमपि आगच्छन्ति।
5. केचन बालकाः अत्र धावन्ति।

(ख) “परिश्रमस्य महत्वम्” इति विषये हिन्दी भाषया आङ्ग्लभाषया वा पञ्चवाक्यानि लिखत।
उत्तर:
“परिश्रम का महत्व”
1. परिश्रम करने से कार्य सिद्ध होते हैं।
2. परिश्रम से आत्मसन्तोष मिलता है।
3. परिश्रम से मनुष्य के शरीर में आलस नहीं आता।
4. परिश्रम से शरीर में स्फूर्ति रहती है।
5. परिश्रम ही सफलता की कुञ्जी है।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Summary Translation in Hindi and English

1. संकेत-भ्रान्तः कश्चन ……………………………….. स्वकर्मव्यग्रो बभूव।

शब्दार्थ (Word-meanings)

NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः 1
NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः 2

हिन्दी सरलार्थ: भ्रमित कोई बालक पाठशाला जाने के समय खेलने के लिए चला गया किन्तु उसके साथ खेल के द्वारा समय बिताने के लिए कोई भी मित्र उपलब्ध नहीं था। वे सभी पहले दिन के पाठों को स्मरण करके विद्यालय जाने की शीघ्रता से तैयारी कर रहे थे। आलसी बालक लज्जावश उनकी दृष्टि से बचता हुआ अकेला ही उद्यान में प्रविष्ट हो गया।

उसने सोचा-ये बेचारे पुस्तक के दास वहीं रुकें, मैं तो अपना मनोरंजन करूँगा। क्रुद्ध गुरु जी का मुख मैं बाद में देखूगा। वृक्ष के खोखलों में रहने वाले ये प्राणी (पक्षी) मेरे मित्र बन जाएँगे।

तब उसने उस उपवन में घूमते हुए भौरे को देखकर खेलने के लिए बुलाया। उसने उसकी दो-तीन आवाजों की ओर तो ध्यान ही नहीं दिया। तब बार-बार हठ करने वाले उस बालक के प्रति उसने गुनगुनाया-हम तो पराग सञ्चित करने में व्यस्त हैं।

तब उस बालक ने अपने मन में ‘व्यर्थ में घमण्डी इस कीड़े को छोड़ो’ ऐसा सोचकर दूसरी ओर देखते हुए एक चिड़े (पक्षी) को चोंच से घास-तिनके आदि उठाते हुए देखा। वह उससे बोला- “अरे चिड़िया के शावक! तुम मुझ मनुष्य के मित्र बनोगे? आओ खेलते हैं। इस सूखे तिनके को छोड़ो, मैं तुम्हें स्वादिष्ट खाद्य-वस्तुओं के ग्रास दूँगा।” “मुझे बरगद के वृक्ष की शाखा पर घोंसला बनाना है, अतः मैं काम से जा रहा हूँ’-ऐसा कहकर वह अपने काम में व्यस्त हो गया।

Meaning in English: One astrayed boy went to play at the time when he had to go his school but he did not get any friend to play and pass his time because all of his friends were making. haste to go to school after remembering the lessons which were taught the previous day. That lazy boy turned aside being ashamed not falling in their sight and entered alone in any garden.

He thought-let these poor bookworms stay there, I will entertain myself. I will see the angry teacher afterward only. These birds who live in the hollow of the trees may become my friends.

Then he called a black-bee to play which was wandering in that garden. He did not care for his two-three calls. Then he said the boy who was insisting again and again-“We are busy in. collecting the nectar of the flowers.

Then the boy thought ‘let me leave this proud insect and turned his sight towards a he-sparrow who was collecting grass etc. He said to him, “Oh small sparrow! will you be a friend of a human being? Come, let us play. Leave this dry grass. I will give you the tasty morsels of eatables.” ‘I have to make my nest on the branch of the banyan-tree, so I am going for that work-saying so, he became busy with his work.

संकेत-तदा खिन्नो ………………………….. सम्पदं च लेभे।

शब्दार्थ (Word-meanings)

NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः 3 NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः 4

हिन्दी सरलार्थ: तब दुःखी बालक ने कहा-ये पक्षी मनुष्यों के समीप नहीं आते, अतः मैं, मनुष्यों के योग्य किसी अन्य मनोरंजन करने वाले को ढूँढ़ता हूँ-ऐसा सोचकर भागते हुए किसी कुत्ते को देखकर प्रसन्न हुए उस बालक ने कहा-हे मनुष्यों के मित्र! इतनी गर्मी के दिन में व्यर्थ क्यों घूम रहे हो? इस घनी और शीतल छाया वाले वृक्ष का आश्रय लो। मैं भी खेल में तुम्हें ही उचित सहयोगी समझता हूँ। कुत्ते ने कहा जो पुत्रतुल्य मेरा पोषण करता है, उस स्वामी के घर दी रक्षा के कार्य में लगे होने से मुझे थोड़ा-सा भी नहीं हटना चाहिए।

सबके द्वारा इस प्रकार मना कर दिए जाने पर टूटे मनोरथ वाला वह बालक सोचने लगा-इस संसार में प्रत्येक प्राणी अपने-अपने कर्तव्य में व्यस्त है। कोई भी मेरी तरह समय नष्ट नहीं कर रहा है। इन सबको प्रणाम-जिन्होंने आलस्य के प्रति मेरी घुणा भावना उत्पन्न कर दी। अतः मैं भी अपना उचित कार्य करता हूँ-ऐसा सोचकर वह शीघ्र ही पाठशाला चला गया।

तब से विद्याध्ययन के प्रति इच्छायुक्त होकर उसने विद्वत्ता, कीर्ति तथा धन को प्राप्त किया।

Meaning in English: Then that boy became unhappy. He thought-these birds do not come near human-beings. So I search for another who may be able to entertain me. Thinking thus, he saw a dog which was running. Being happy that boy said to him “Oh friend of the human-beings! Why are you wandering in such a hot day? I consider you only worthy to play.” The dog said I should not ignore my duty to guard the house of my master who nourishes me as his own son.

Thus, being refused to play by everyone, the boy disappointed and thought, everyone in this world is busy in performing his duty. No one is wasting his time like me. I bow to these all who have awaken in me the feeling of hatred towards laziness. So I also will do what is good for me-thinking so, he went to the school quickly.

Since then, he became eager to study and thus, achieved scholarship, fame and wealth.

NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Read More »

error: Content is protected !!