CBSE Class 7

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 6 सदाचारः Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 6 सदाचारः

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

पाठ्यपुस्तक के प्रश्न-अभ्यास

प्रश्न 1.
सर्वान् श्लोकान् सस्वरं गायत।
उत्तर:
विद्यार्थी स्वयं करें।

प्रश्न 2.
उपयुक्तकथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुपयुक्तकथानानां समक्षं ‘न’ इति लिखत
(क) प्रातः काले ईश्वरं स्मरेत्।
(ख) अनृतं ब्रूयात्।
(ग) मनसा श्रेष्ठजन सेवेत।
(घ) मित्रेण कलहं कृत्वा जनः सुखी भवति।
(ङ) प्रातःकाले शय्यां न त्यजेत्।
उत्तर:
(क) आम्
(ख) न
(ग) आम्
(घ) न
(ङ) न।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 3.
एकपदेन उत्तरत
(क) कदा शय्यां त्यजेत्?
(ख) कानि कृत्वा अध्ययनं कुर्यात्?
(ग) किं ब्रूयात्?
(घ) केन सह कलहं कृत्वा नरः सुखी न भवेत्?
उत्तर:
(क) प्रात:काले
(ख) नित्यकर्माणि
(ग) सत्यं प्रियं च
(घ) मित्रेण सह।

प्रश्न 4.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) प्रथमम् ईश्वरं स्मरेत्।
(ख) कलहं कृत्वा नरः दुःखी भवति।
(ग) पितरं कर्मणा सेवेत।
(घ) व्यवहारे मृदुता श्रेयसी।
(ङ) सर्वदा व्यवहारे ऋजुता विधेया।
उत्तर:
(क) प्रथमम् कम् स्मरेत्?
(ख) किम् कृत्वा नरः दुःखी भवति?
(ग) कम् कर्मणा सेवेत?
(घ) व्यवहारे का श्रेयसी?
(ङ) कदा व्यवहारे ऋजुता विधेया?

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 5.
प्रश्नमध्ये त्रीणि क्रियापदानि सन्ति। तानि प्रयुज्य सार्थक-वाक्यानि रचयत –
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 1
(क) ……………………………..
(ख) ……………………………..
(ग) ……………………………..
(घ) ……………………………..
(ङ) ……………………………..
(च) ……………………………..
(छ) ……………………………..
(ज) ……………………………..
उत्तर:
(क) सत्यं प्रियं च ब्रूयात्।
(ख) वाचा गुरुं सेवेत।
(ग) सत्यम् अप्रियं च न ब्रूयात्।
(घ) व्यवहारे कदाचन कौटिल्यं न स्यात्।
(ङ) श्रेष्ठजनं कर्मणा सेवेत।
(च) व्यवहारे सर्वदा औदार्यं स्यात्।
(छ) अनृतं प्रियं च न ब्रूयात्।
(ज) मनसा मातरं पितरं च सेवेत।

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत तथा न कदाचन सदाच अपि
(क) भक्तः
(ख) असत्यं ………………………………. वक्तव्यम।
(ग) प्रियं ………………………………. सत्यं वदेत्।
(घ) लता मेधा ………………………………. विद्यालयं गच्छतः।।
(ङ) ………………………………. कुशली भवान्?
(च) महात्मागांधी ………………………………. अहिंसां न अत्यजत्।
उत्तर:
(क) सदा
(ख) न
(ग) तथा
(घ) च
(ङ) अपि
(च) कदाचन

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 7.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च प्रयुज्य वाक्यानि रचयत-
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः 2
लिखति कक्षायाम् श्यामपट्टे लिखन्ति स: पुस्तिकायाम् शिक्षकः छात्राः उत्तराणि प्रश्नम् ते
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
उत्तर:
कक्षायाम् शिक्षकः श्यामपट्टे प्रश्नं लिखति।
छात्रा: उत्तरपुस्तिकायाम् उत्तराणि लिखन्ति।
ते पुस्तिकायाम् पश्यन्ति पठन्ति च।

बहुविकल्पी प्रश्न
प्रश्न-निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
‘अनृतम्’ पदस्य समानार्थकपदम् किम् अस्ति?
(क) असत्यम्
(ख) सत्यम्
(ग) प्रियम्
(घ) विशेषम्।
उत्तर:
(क) असत्यम्

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 2.
‘ऋजुता’ पदस्य विपरीतार्थकं पदं किम् अस्ति?
(क) मृदुता
(ख) कुटिलता
(ग) सत्यता
(घ) सरलता।
उत्तर:
(ख) कुटिलता

प्रश्न 3.
‘ईश्वरम्’ पदे का विभक्तिः?
(क) प्रथमा
(ख) द्वितीया
(ग) तृतीया
(घ) चतुर्थी।
उत्तर:
(ख) द्वितीया

प्रश्न 4.
‘पितरम्’ पदे कः मूलशब्दः?
(क) पिता
(ख) पितर
(ग) पितृ
(घ) पित।
उत्तर:
(ग) पितृ

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 5.
‘कुर्यात्’ पदे कः लकारः?
(क) लट्
(ख) लृट्
(ग) लङ्
(घ) विधिलिङ्।
उत्तर:
(घ) विधिलिङ्।

Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः Summary

  • जिस देश में जो व्यवहार (आचरण) परम्परा क्रम से आया हो, सभी वर्गों का और वर्गों के मध्य आए समस्त उपवर्गों का वही सदाचार कहलाता है।
  • प्रात:काल शय्या (बिस्तर) त्याग देनी चाहिए और सबसे पहले ईश्वर को स्मरण करना चाहिए और नित्य कर्म करके उसके बाद अध्ययन करना चाहिए।
  • सत्य बोलना चाहिए, मधुर बोलना चाहिए, अप्रिय (बुरा लगने वाला) सत्य नहीं बोलना चाहिए और प्रिय लगने वाला असत्य भी नहीं बोलना चाहिए, यही सनातन धर्म है। NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्
  • व्यवहार में हमेशा उदारता, सत्यता, सरलता और कोमलता (मधुरता) होनी चाहिए। कुटिलता कभी भी नहीं होनी चाहिए।
  • श्रेष्ठ व्यक्तियों की, गुरु की, माता की और पिता की सदा निरन्तर मन, कर्म और वचन से सेवा करनी चाहिए।
  • मित्र से झगड़ा करके मनुष्य कभी भी सुखी नहीं रहता। यह जानकर प्रयल करके उसे छोड़ देना चाहिए।

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 6 सदाचारः Read More »

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

पाठ्यपुस्तक के प्रश्न-अभ्यास

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(क) ‘पण्डिता”सरस्वती’ इति उपाधिभ्यां का विभूषिता?
(ख) रमा कुतः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती ?
(ग) रमाबाई केन सह विवाहम् अकरोत् ?
(घ) कासां शिक्षायै रमाबाई स्वकीयं जीवनम् अर्पितवती?
(ङ) रमाबाई उच्चशिक्षार्थं कुत्र अगच्छत् ?
उत्तर:
(क) रमाबाई
(ख) स्वमातुः
(ग) विपिनबिहारीदासेन सह
(घ) नारीणाम्
(ङ) इंग्लैण्डदेशम्।

प्रश्न 2.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) रमायाः पिता समाजस्य प्रतारणाम् असहत।
(ख) पत्युः मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत्।
(ग) रमाबाई मुम्बईनगरे ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्।
(घ) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम।
(ङ) स्त्रियः शिक्षा लभन्ते स्म।
उत्तर:
(क) कस्याः पिता समाजस्य प्रतारणाम् असहत?
(ख) कस्य मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत् ?
(ग) रमाबाई कुत्र शारदा-सदनम् अस्थापयत् ?
(घ) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे कस्याः निधनम् अभवत् ?
(ङ) काः शिक्षां लभन्ते स्म?

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 3.
प्रश्नानामुत्तराणि लिखत
(क) रमाबाई किमर्थम् आन्दोलनं प्रारब्धवती?
(ख) निःसहायाः स्त्रियः आश्रमे किं लभन्ते स्म?
(ग) कस्मिन् विषये रमाबाई-महोदयायाः योगदानम् अस्ति ?
(घ) केन रचनाद्वयेन रमाबाई प्रशंसिता वर्तते ?
उत्तर:
(क) रमाबाई बालिकानां स्त्रीणां च कृते संस्कृतस्य वेदशास्त्रादिकस्य च शिक्षायै आन्दोलनं प्रारब्धवती।
(ख) नि:सहाया स्त्रियः आश्रमे मुद्रण-टङ्कण-काष्ठकलादीनाञ्च प्रशिक्षणं लभन्ते स्म।
(ग) समाजसेवायाः अतिरिक्तं लेखन क्षेत्रे, रमाबाई-महोदयायाः योगदानम् अस्ति।
(घ) ‘स्त्रीधर्मनीति’, ‘हाईकास्ट हिन्दू विमेन’ इति रचनाद्वयेन रमाबाई प्रशंसिता वर्तते।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां पदानां निर्देशानुसारं पदपरिचयं लिखत –
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई 1
उत्तर:
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई 2

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां धातूनां लकारं पुरुषं वचनञ्च लिखत –
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई 3
उत्तर:
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई 4

प्रश्न 6.
अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारं लिखत
(क) रमाबाई-महोदयायाः विपिनबिहारीदासेन सह विवाहः अभवत्।
(ख) 1858 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई जन्म अलभत।
(ग) सा उच्चशिक्षार्थं इंग्लैण्डदेशं गतवती।
(घ) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत्।
(ङ) सा मुम्बईनगरे शारदा-सदनम् अस्थापयत्।
(च) सा स्वमातुः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती।
उत्तर:
(ख)1858 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई जन्म अलभत।
(च) सा स्वमातुः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती।
(क) रमाबाई-महोदयायाः विपिनबिहारीदासेन सह विवाहः अभवत्।
(ग) सा उच्चशिक्षार्थं इंग्लैण्डदेशं गतवती।
(ङ) सा मुम्बईनगरे शारदा-सदनम् अस्थापयत्।
(घ) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत् ।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

बहुविकल्पी प्रश्न
प्रश्न-निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
‘रमाबाई’ महोदयायाः पितुः नाम किम् आसीत् ?
(क) अनन्तशास्त्री डोंगरे
(ख) सत्यव्रतशास्त्री
(ग) पं. उमाकान्त सहायः
(घ) पं. लक्ष्मीधरः।
उत्तर:
(क) अनन्तशास्त्री डोंगरे

प्रश्न 2.
केन प्रभाविता रमा वेदाध्ययनम् अकरोत् ?
(क) आर्यसमाजेन
(ख) ब्रह्मसमाजेन
(ग) वेदान्तेन
(घ) आंग्लशिक्षायाः।
उत्तर:
(ख) ब्रह्मसमाजेन

प्रश्न  3.
रमायाः प्रसिद्धा रचना का अस्ति?
(क) अर्थशास्त्रम्
(ख) पञ्चतन्त्रम्
(ग) स्त्रीधर्मनीति
(घ) स्त्रीशिक्षा।
उत्तर:
(ग) स्त्रीधर्मनीति

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न  4.
रमाबाई महोदयायाः निधनम् कदा अभवत् ?
(क) 1922 तमे वर्षे
(ख) 1934 तमे वर्ष
(ग) 1914 तमे वर्षे
(घ) 1858 तमे वर्षे।
उत्तर:
(क) 1922 तमे वर्षे

प्रश्न 5.
‘धनवान्’ पदस्य विपरीतार्थकपदम् किम् अस्ति?
(क) मधुरः
(ख) विपरीतः
(ग) धनी
(घ) विपन्नः।
उत्तर:
(घ) विपन्नः

प्रश्न 6.
‘रमायाः’ पदे किम् वचनम् ?
(क) एकवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) बहुवचनम्
(घ) किमपि न।
उत्तर:
(क) एकवचनम्।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई Summary

1. रमाबाई …………………………………… प्राप्तवती। (पृष्ठ 26)
हिन्दी सरलार्थ-रमाबाई संस्कृत की विद्वत्ता से ‘पण्डिता’ और ‘सरस्वती’ इन उपाधियों से सुशोभित हुईं। सन् 1858 में उनका जन्म हुआ। उनके पिता अनन्तशास्त्री डोंगरे और माता लक्ष्मीबाई थीं। उस समय स्त्रीशिक्षा की स्थिति चिन्तनीय थी। स्त्रियों के लिए संस्कृत की शिक्षा प्रायः प्रचलित नहीं थी। परन्तु पण्डित अनन्तशास्त्री डोंगरे ने रूढिबद्ध धारणा को छोड़कर अपनी पत्नी को संस्कृत पढ़ायी। इसके लिए रमा के पिता ने समाज की प्रताड़ना (निन्दा) भी सहन की। बाद में रमा ने भी अपनी माँ से संस्कृत की शिक्षा प्राप्त की।

2. कालक्रमेण रमायाः …………………………………… दिवङ्गतः। (पृष्ठ 26)
हिन्दी सरलार्थ-समय के क्रम से रमा के पिता निर्धन हो गए। उसके माता-पिता और बड़ी बहन अकाल से पीड़ित होकर मृत्यु को प्राप्त हो गए। उसके पश्चात् रमा अपने बड़े भाई के साथ पैदल सम्पूर्ण भारत में घूमती हुई कलकत्ता पहुँची। वहाँ उसने ब्रह्म समाज से प्रभावित होकर वेदों का अध्ययन किया। बाद में उसने बालिकाओं और स्त्रियों के लिए संस्कृत और वेदशास्त्रों आदि की शिक्षा के लिए आंदोलन शुरू किया। सन् 1880 में उन्होंने विपिन बिहारी दास के साथ न्यायालय में विवाह कर लिया। डेढ़ वर्ष के बाद उसके पति की मृत्यु हो गई।

3. तदनन्तरं …………………………………… प्रभाविता जाता।। (पृष्ठ 26)
हिन्दी सरलार्थ-उसके पश्चात् वह पुत्री मनोरमा के साथ महाराष्ट्र लौट आई। स्त्रियों के उचित सम्मान के लिए और शिक्षा के लिए उन्होंने अपना जीवन समर्पित कर दिया। सरकार द्वारा गठित उच्च शिक्षा आयोग में रमाबाई ने नारी शिक्षा के विषय में अपना विचार प्रस्तुत किया। वह उच्चशिक्षा के लिए इंग्लैण्ड गई। वहाँ ईसाई धर्म के स्त्रियों से संबंधित उत्तम विचारों से प्रभावित हुई।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

4. इंग्लैण्डदेशात् …………………………………… यापयन्ति। (पृष्ठ 27)
हिन्दी सरलार्थ-इंग्लैण्ड देश से रमा बाई अमरीका देश चली गई। वहाँ उसने भारत की विधवा स्त्रियों की सहायता के लिए धन इकट्ठा किया। भारत लौटकर मुम्बई नगर में उन्होंने ‘शारदा सदन’ की स्थापना की। परन्तु यह सदन पुणे नगर में स्थानान्तरित हो गया। इस आश्रम में असहाय स्त्रियाँ रहती थीं। वहाँ स्त्रियाँ छपाई, टाइप, लकड़ी का काम आदि की शिक्षा भी प्राप्त करती थीं। उसके पश्चात् पुणे नगर के पास केडगाँव नामक स्थान पर ‘मुक्तिमिशन’ नामक संस्थान की भी उन्होंने स्थापना की। यहाँ आज भी असहाय स्त्रियाँ सम्मान सहित जीवन व्यतीत करती हैं।

5. 1922 तमे …………………………………… वर्तते। (पृष्ठ 27)
हिन्दी सरलार्थ-सन् 1922 में रमाबाई महोदया की मृत्यु हो गई। परन्तु स्त्री शिक्षा में और समाज सेवा में उनके कार्य अविस्मरणीय (जो कभी न भुलाए जा सकते हों) हैं। समाजसेवा के अतिरिक्त लेखन के क्षेत्र में भी उनका महत्त्वपूर्ण योगदान है। ‘स्त्रीधर्मनीति’ और ‘हाई कास्ट हिन्दू विमेन’ उनकी दो प्रसिद्ध रचनाएँ हैं।

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई Read More »

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

पाठ्यपुस्तक के प्रश्न-अभ्यास

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत-
उपरि – अधः – उच्चैः
नीचैः – बहिः – अलम्
कदापि – अन्तः – पुनः
कुत्र – कदा – एकदा
उत्तर:
स्वयं उच्चारण कीजिए।

प्रश्न 2.
मञ्जूषात: अव्ययपदानि चित्वा वाक्यानि पूरयत
अलम् अन्तः बहिः अधः उपरि
(क) वृक्षस्य ………………………………………………. खगाः वसन्ति।
(ख) ………………………………………………. विवादेन।
(ग) वर्षाकाले गृहात् ……………………………………………… .
(घ) मञ्चस्य ………………………………………………. श्रोतारः उपविष्टाः सन्ति ।
(ङ) छात्रा: चलच्चित्रगृहस्य ………………………………………………. प्रविशन्ति।
उत्तर:
(क) उपरि
(ख) अलम्
(ग) बहिः
(घ) अधः
(ङ) अन्तः।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 3.
अशुद्धं पदं चिनुत
(क) गमन्ति, यच्छन्ति, पृच्छन्ति, धावन्ति।
(ख) रामेण, गृहेण, सर्पेण, गजेण।
(ग) लतया, सुप्रिया, रमया, निशयां।
(घ) लते, रमे, माते, प्रिये।
(ङ) लिखति, गर्जति, फलति, सेवति।
उत्तर:
(क) गमन्ति
(ख) गजेण
(ग) सुप्रिया
(घ) माते
(ङ) सेवति।

प्रश्न 4.
मञ्जूषातः समानार्थकपदानि चित्वा लिखत
प्रसन्नतायाः चिकित्सकम् लब्ध्वा कुटिलः दक्षाः
प्राप्य ………………………. (1) ……………………….
कुशलाः ………………………. (2) ……………………….
हर्षस्य ………………………. (3) ……………………….
वक्रः ………………………. (4) ……………………….
वैद्यम् ………………………. (5) ……………………….
उत्तर:
(1) लब्ध्वा
(2) दक्षाः
(3) प्रसन्नतायाः
(4) कुटिलः
(5) चिकित्सकम्।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत
(क) मञ्चे कति बालकवयः उपविष्टाः सन्ति?
(ख) के कोलाहलं कुर्वन्ति ?
(ग) गजाधरः कम् उद्दिश्य काव्यं प्रस्तौति?
(घ) तुन्दिलः कस्य उपरि हस्तम् आवर्त्तयति?
(ङ) लोके पुनः पुनः कानि भवन्ति ?
(च) दशमः ग्रहः कः?
उत्तर:
(क) चत्वारः
(ख) श्रोतारः
(ग) आधुनिक वैद्यम्
(घ) तुन्दस्य
(ङ) शरीराणि
(च) जामाता।

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा कथायाः पूर्तिं कुरुत
नासिकायामेव वारंवारम् खड्गेन दूरम् मित्रता मक्षिका व्यजनेन उपाविशत् छिन्ना सुप्तः प्रियः

पुरा एकस्य नृपस्य एकः ………………………. (1) ………………………. वानरः आसीत्।एकदा नृपः ………………………. (2) ………………………. आसीत्।वानरः ………………………. (3) ………………………. तम् अवीजयत्। तदैव एका ………………………. (4) ………………………. नृपस्य नासिकायाम् ………………………. (5) ……………………….। यद्यपि वानरः ………………………. (6) ………………………. व्यजनेन तां निवारयति स्म तथापि सा पुनः पुनः नृपस्य ………………………. (7) ………………………. उपविशति स्म।अन्ते स: मक्षिकां हन्तुं ………………………. (8) ………………………. प्रहारम् अकरोत्। मक्षिका तु उड्डीय ………………………. (9) ………………………. गता, किन्तु खड्गप्रहारेण नृपस्य नासिका ………………………. (10) ………………………. अभवत्। अतएवोच्यते-“मूर्खजनैः सह ………………………. (11) ………………………. नोचिता।”
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् 1
उत्तर:
(1) प्रियः
(2) सुप्तः
(3) व्यजनेन
(4) मक्षिका
(5) उपाविशत्
(6) वारंवारम्
(7) नासिकायामेव
(8) खड्गेन
(9) दूरम्
(10) छिन्ना
(11) मित्रता।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 7.
विलोमपदानि योजयत
अधः – नीचैः
अन्तः – सुलभम्
दुर्बुद्धे! – उपरि
उच्चैः – बहिः
दुर्लभम् – सुबुद्धे!
उत्तर:
अधः – उपरि
अन्तः – बहिः
दुर्बुद्धे! – सुबुद्धे!
उच्चैः – नीचैः
दुर्लभम् – सुलभम्

बहुविकल्पी प्रश्न
प्रश्न-निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
यमराजसहोदरः कः अस्ति?
(क) पण्डितः
(ख) राजा
(ग) वैद्यः
(घ) कृषकः।
उत्तर:
(ग) वैद्यः

प्रश्न 2.
लोके किं दुर्लभम् ?
(क) परान्नम्.
(ख) सत्यम्
(ग) वस्त्राणि
(घ) धनानि।
उत्तर:
(क) परान्नम्

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 3.
वैज्ञानिकानां मते कति ग्रहाः ?
(क) सप्त
(ख) अष्ट
(ग) नव
(घ) दश।
उत्तर:
(ख) अष्ट

प्रश्न 4.
‘धुरन्धरः’ पदस्य समानार्थकपदम् किम् अस्ति?
(क) धनुषः
(ख) धुन्धः
(ग) मूर्खः
(घ) श्रेष्ठः।
उत्तर:
(घ) श्रेष्ठः

प्रश्न 5.
‘अस्माभिः पदे कः मूलशब्दः ?
(क) अस्मद्
(ख) अहम्।
(ग) वयम्
(घ) अस्मा।
उत्तर:
(क) अस्मद्

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 6.
‘कोलाहलेन’ पदे का विभक्तिः ?
(क) तृतीया
(ख) द्वितीया
(ग) षष्टी
(घ) सप्तमी।
उत्तर:
(क) तृतीया।

Class 7 Sanskrit Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Summary

(विविध ………………………………………………. कर्वन्ति च)।
हिन्दी सरलार्थ-अलग-अलग तरह की वेशभूषा धारण करने वाले चार बालक मंच के ऊपर बैठे हैं। नीचे सुनने वाले हास्य कविता सुनने के लिए उत्सुक हैं और शोर कर रहे हैं।

1. सञ्चालक:-अलं कोलाहलेन। ………………………………………………. श्रावयामि (पृष्ठ 19)
हिन्दी सरलार्थ-संचालक-शोर मत करो। आज बहुत खुशी का अवसर है कि इस कवि सम्मेलन में काव्य को नष्ट करने वाले और समय बर्बाद करने वाले भारत के श्रेष्ठ हास्यकवि आए हैं। आओ, तालियों की आवाज से हम इनका स्वागत करते हैं।

गजाधर-सभी नीरस लोगों को नमस्कार। पहले तो मैं आधुनिक वैद्य के ऊपर अपनी कविता सुनाता हूँ

2. वैद्यराज ! ……………………………”सर्वे पुनः हसन्ति)। (पृष्ठ 20)
हिन्दी सरलार्थ-वैद्यराज ! यमराज के भाई ! तुम्हें नमस्कार है। यमराज तो प्राणों को हरते हैं और वैद्य प्राण और धन (दोनों को हरते हैं)।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

(सब जोर से हँसते हैं।)

कालान्तक-अरे ! वैद्य तो सब जगह मिल जाते हैं। परन्तु वे मेरे जैसे जनसंख्या कम करने में कुशल नहीं है। आप मेरी भी यह कविता सुनिए चिता जलती हुई देखकर वैद्य हैरान हो गए। न मैं गया, न मेरा भाई। यह किसके हाथ की चतुराई है।

(सब फिर हँसते हैं।)

3. तन्दिल: ……………………………………… ग्रहाः सन्ति। (पृष्ठ 20)
हिन्दी सरलार्थ-तुन्दिल:-(मोटे पेट वाला आदमी) (मोट पेट के ऊपर हाथ फेरते हुए) अरे मैं मोटे पेट वाला व्यक्ति हूँ। मेरी भी यह कविता सुनिए और जीवन में धारण कीजिए- हे दुष्ट बुद्धि वाले! दूसरों का भोजन पाकर अपने शरीर पर दया मत करो। संसार में दूसरों का भोजन मिलना बहुत कठिन है, शरीर तो फिर-फिर मिल जाते हैं।

(सब फिर जोर से हँसते हैं।)

धुन्धः-अरे, आप जानते ही हैं कि आधुनिक वैज्ञानिक प्लूटो ग्रह को स्वीकार नहीं करते हैं। उनके मत में आठ ही ग्रह हैं परन्तु मेरे विचार से दस ग्रह हैं।

4. श्रोतारः ………………………………………………. च गच्छन्ति।) (पृष्ठ 20-21)
हिन्दी सरलार्थ-श्रोता-अरे ! श्रेष्ठ कवि ! दसवाँ ग्रह कौन-सा है ? हमने तो कभी नहीं सुना और उसका क्या प्रभाव है ? धुन्ध-आप दसवें ग्रह की विशेषता सावधान होकर सुनिए सदा ही टेढ़ा होता है। सदा ही क्रूर (कठोर) होता है। सदा सम्मान और धन का अपहरण करने वाला होता है। सदैव कन्या राशि में स्थित दामाद दसवाँ ग्रह है।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

(काव्य पाठ सुनकर प्रेरित हुआ एक बालक भी शीघ्र कविता रचता है और हँसता हुआ सुनाता है।)

बालक-अरे ! सुनिए, मेरी भी कविता सुनिए-

मैं यमराज गजाधर को नमस्कार करता हूँ और भोजन के लालची तुन्दिल को नमस्कार करता हूँ। और दसवें ग्रह धुन्ध को और उसी प्रकार कालान्तक को नमस्कार करता हूँ।

(कविता सुनाकर ‘हा हा हा’ करके हँसता है और दूसरे लोग भी हँसते हैं और सब बाहर निकलकर अपने घर जाते हैं।)

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Read More »

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 3 स्वावलम्बनम्

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम् Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

पाठ्यपुस्तक के प्रश्न-अभ्यास

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत-
विंशतिः – त्रिंशत् – चत्वारिंशत्
द्वाविंशतिः – द्वात्रिंशत् – द्विचत्वारिंशत्
चतुर्विंशतिः – त्रयस्त्रिंशत् – त्रयश्चत्वारिंशत्
पञ्चविंशतिः – चतुस्त्रिंशत् – चतुश्चत्वारिंशत्,
अष्टाविंशतिः – अष्टात्रिंशत् – सप्तचत्वारिंशत्
नवविंशतिः – नवत्रिंशत् – पञ्चाशत्।
उत्तर:
स्वयं उच्चारण कीजिए।

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत
(क) कस्य भवने सर्वविधानि सुखसाधनानि आसन्?
(ख) कस्य गृहे कर्मकर: नासीत्?
(ग) श्रीकण्ठस्य आतिथ्यम् के अकुर्वन्?
(घ) प्रत्येकं चतुर्थवर्षे फरवरी-मासे कति दिनानि भवन्ति?
(ङ) कति ऋतवः भवन्ति?
(च) कृष्णमूर्तेः कति कर्मकराः सन्ति?
उत्तर:
(क) श्रीकण्ठस्य
(ख) कृष्णमूर्तेः
(ग) कृष्णमूर्तिः, तस्य माता-पिता च
(घ) एकोनत्रिंशत्
(ङ) षडू
(च) अष्टौ।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 3.
चित्राणिगणयित्वा तदने संख्यावाचकशब्दं लिखत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 3 स्वावलम्बनम् 1
उत्तर:
(क) अष्टादश
(ख) एकविंशतिः
(ग) पञ्चदश
(घ) षट्त्रिंशत्
(ङ) चतुर्विंशतिः
(च) त्रयस्त्रिंशत्।

प्रश्न 4.
मञ्जूषातः अङ्कानां कृते पदानि चिनुत
चत्वारिंशत्, सप्तविंशतिः, एकत्रिंशत्, पञ्चाशत्, अष्टाविंशतिः, त्रिंशत्, चतुर्विंशतिः
उत्तर:
28 = अष्टाविंशतिः
27 = सप्तविंशतिः
30 = त्रिंशत्
31 = एकत्रिंशत्
24 = चतुर्विंशतिः
40 = चत्वारिंशत्
50 = पञ्चाशत्

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 5.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च प्रयुज्य वाक्यानि रचयत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 3 स्वावलम्बनम् 2
कृषकः, कृषकौ, एते, धान्यम्, एषः, कृषकः, एतौ, क्षेत्रम्, कर्षति, कुरुतः, खननकार्यम्, रोपयन्ति
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
उत्तर:
(क) एषः कृषक: क्षेत्रम् कर्षति।
(ख) एतौ कृषकौ खननकार्यम् कुरुतः।
(ग) एते कृषकाः धान्यम् रोपयन्ति।

प्रश्न 6.
रेखाङ्कितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं करुत यथा- अहं स्वावलम्बनस्य सुखं प्रतिदिनम् अनुभवामि।
अहं कस्य सुखं प्रतिदिनम् अनुभवामि?
(क) कृष्णमूर्तिः सामान्यकृषकस्य पुत्रः आसीत्।
(ख) अधुना गृहे कोऽपि कर्मकरः नास्ति।
(ग) नक्षत्राणाम् आवागमनं स्वयमेव भवति।
(घ) एकस्मिन् वर्गे सप्तदश छात्रा: अपठन्।
उत्तरा:
(क) कः सामान्यकृषकस्य पुत्रः आसीत्?
(ख) अधुना कुत्र कोऽपि कर्मकरः नास्ति?
(ग) केषाम् आवागमनं स्वयमेव भवति?
(घ) एकस्मिन् वर्गे कति छात्राः अपठन्?

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
षड्, त्रिंशत्, एकत्रिंशत्, द्वौ, द्वादश, अष्टाविंशतिः।
(क) ………………………………. ऋतवः भवन्ति।
(ख) मासा: ………………………………. भवन्ति ।
(ग) एकस्मिन् मासे ………………………………. अथवा ………………………………. दिवसाः भवन्ति।
(घ) फरवरी-मासे सामान्यत: ………………………………. दिनानि भवन्ति।
(ङ) मम शरीरे ………………………………. हस्तौ स्तः।
उत्तरा:
(क) षड्,
(ख) द्वादश,
(ग) त्रिंशत्/एकत्रिंशत्,
(घ) अष्टाविंशतिः,
(ङ) द्वौ।

बहुविकल्पी प्रश्न
प्रश्न-निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
श्रीकण्ठस्य पिता कीदृशः आसीत्?
(क) वीरः
(ख) समृद्धः
(ग) बुद्धिमान्
(घ) निर्धनः।
उत्तरा:
(ख) समृद्धः

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 2.
कृष्णमूर्ते: वासगृहं कीदृशम् आसीत्?
(क) आडम्बरविहीनम्
(ख) अस्वच्छम्
(ग) पर्णनिर्मितम्
(घ) सुसज्जितम्।
उत्तरा:
(क) आडम्बरविहीनम्

प्रश्न 3.
कस्मिन् सदा सुखमेव?
(क) चौर्यकर्मणि
(ख) स्वावलम्बने
(ग) कलहे
(घ) पराश्रिते।
उत्तरा:
(ख) स्वावलम्बने

प्रश्न 4.
‘भवन्ति’ पदे कः लकार:?
(क) लट्
(ख) लुट
(ग) लङ्
(घ) लोट।
उत्तरा:
(क) लट्

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 5.
‘भृत्यः’ पदस्य समानार्थकपदम् किम् अस्ति?
(क) वनम्
(ख) पण्डितः
(ग) राजा
(घ) सेवकः।
उत्तरा:
(घ) सेवकः

प्रश्न 6.
‘पच्चीस’ पदस्य कृते संख्यावाचीपदम् किम् भविष्यति?
(क) पञ्चविंशतिः
(ख) पञ्चाविंशतिः
(ग) पञ्चविंशत्
(घ) पञ्च।
उत्तरा:
(क) पञ्चविंशतिः।

Class 7 Sanskrit Chapter 3 स्वावलम्बनम् Summary

1. ‘कृष्णमूर्तिः ………………………………. आसीत्। (पृष्ठ 13)
हिन्दी सरलार्थ-कृष्णमूर्ति और श्रीकण्ठ दो मित्र थे। श्रीकण्ठ के पिता धनवान थे। इसलिए उसके घर में सब प्रकार के सुख साधन थे। उस बड़े घर में चालीस खम्भे थे। वहाँ अठारह कमरों में पचास खिड़कियाँ और चौवालीस दरवाजे थे। परन्तु कृष्णमूर्ति के माता-पिता किसान थे। उनके रहने का घर आडम्बररहित और सुन्दर था।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

2. एकदा श्रीकण्ठः ………………………………. कष्टं भवति। (पृष्ठ 13)
हिन्दी सरलार्थ-एक बार श्रीकण्ठ उसके साथ उसके घर गया। वहाँ कृष्णमूर्ति और उसके माता-पिता ने अपनी शक्ति से श्रीकण्ठ का अतिथि-सत्कार किया। उसके घर में कोई भी नौकर नहीं था। यह देखकर श्रीकण्ठ ने कहा-मित्र! मैं आपके अतिथि सत्कार से सन्तुष्ट हूँ। केवल यही बात मुझे दुःखी करती है कि तुम्हारे घर में एक भी नौकर नहीं है जिससे मेरे अतिथि सत्कार के लिए आप कष्ट कर रहे हैं। मेरे घर में तो बहुत-सारे नौकर हैं। तब स्वावलम्बी कृष्णमूर्ति बोला-मित्र! मेरे भी आठ नौकर हैं और वे हैं-दो पैर, दो हाथ, दो आँखें और दो कान। ये हर क्षण मेरे अधीन रहते हैं। परन्तु तुम्हारे नौकर दिन-रात काम नहीं कर सकते। तुम तो अपने कार्य के लिए अपने नौकरों के अधीन हो। जब-जब वे अनुपस्थित होते हैं तब-तब तुम कष्ट अनुभव करते हो। स्वावलम्बन में तो हमेशा सुख ही होता है, कभी भी कष्ट नहीं होता है।

3. अहं मासे मासे ………………………………. करिष्यामि। (पृष्ठ 13)
हिन्दी सरलार्थ-मैं हर महीने और हर ऋतु में अपनी दिनचर्या को उसके अनुकूल बना लेता हूँ। यह सुनकर श्रीकण्ठ ने कहा मित्र! मैं तो नहीं जानता कि कौन से महीने होते हैं और कौनसी ऋतुएँ होती हैं। यह सुनकर कृष्णमूर्ति ने बारह महीनों और छः ऋतुओं के नाम बताए। श्रीकण्ठ ने पूछा-एक महीने में कितने दिन होते हैं? कृष्णमूर्ति बोला-एक महीने में तीस या इकतीस दिन होते हैं। फरवरी के महीने में अट्ठाइस दिन होते हैं परन्तु उसमें हर चौथे वर्ष में उनतीस दिन होते हैं। श्रीकण्ठ बोला-मित्र! तुम्हारे वचन सुनकर मेरे मन में बहुत प्रसन्नता हुई है। अब मैं भी अपने काम स्वयम् ही करूँगा।

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 3 स्वावलम्बनम् Read More »

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 2 दुर्बुद्धिः विनश्यति

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 2 दुर्बुद्धिः विनश्यति Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 2 दुर्बुद्धिः विनश्यति [बुरी बुद्धि वाले का विनाश होता है]

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

पाठ्यपुस्तक के प्रश्न-अभ्यास

प्रश्न 1.
उच्चारणं करुत
NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 2 दुर्बुद्धिः विनश्यति 1
उत्तर:
स्वयं उच्चारण कीजिए।

प्रश्न 2.
एकपदेन उत्तरत
(क) कूर्मस्य किं नाम आसीत्?
(ख) सरस्तीरे के आगच्छन्?
(ग) कूर्मः केन मार्गेण अन्यत्र गन्तुम् इच्छति?
(घ) लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा के अधावन्?
उत्तर:
(क) कम्बुग्रीवः
(ख) धीवराः
(ग) आकाशमार्गेण
(घ) गोपालकाः।।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्यानि कः कं प्रति कथयति इति लिखत-
यथा-प्रातः यद् उचितं तत्कर्त्तव्यम्। – कः कथयति के प्रति कथयति हंसौ
(क) अहं भवद्भ्यां सह आकाशमार्गेण गन्तुम् इच्छामि। ………………………….. – …………………………..
(ख) अत्र कः उपायः? ………………………….. – …………………………..
(ग) अहम् उत्तरं न दास्यामि। ………………………….. – …………………………..
(घ) यूयं भस्म खादत। ………………………….. – …………………………..
उत्तर:
(क) कूर्मः हंसौ प्रति
(ख) हंसौ कूर्म प्रति
(ग) कूर्मः हंसौ प्रति
(घ) कूर्म: गोपालकान् प्रति।

प्रश्न 4.
मञ्जूषातः क्रियापदं चित्वा वाक्यानि पूरयत
अभिनन्दति, भक्षयिष्यामः, इच्छामि, वदिष्यामि, उड्डीयते, प्रतिवसति स्म।।
(क) हंसाभ्यां सह कूर्मोऽपि ………………………।
(ख) अहं किञ्चिदपि न ………………………।
(ग) यः हितकामानां सुहृदां वाक्यं न ………………………।
(घ) एकः कूर्मः अपि तत्रैव ………………………।
(ङ) अहम् आकाशमार्गेण अन्यत्र गन्तुम् ………………………।
(च) वयं गृहं नीत्वा कूर्म ………………………।
उत्तर:
(क) उड्डीयते
(ख) वदिष्यामि
(ग) अभिनन्दति
(घ) प्रतिवसति स्म
(ङ) इच्छामि
(च) भक्षयिष्यामः।

प्रश्न 5.
पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) कच्छपः कुत्र गन्तुम् इच्छति?
(ख) कच्छपः कम् उपायं वदति?
(ग) लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा गोपालकाः किम् अवदन्?
(घ) कूर्मः मित्रयोः वचनं विस्मृत्य किम् अवदत्?
उत्तर:
(क) कच्छपः सरोवरात् अन्यत्र गन्तुम् इच्छति।
(ख) कच्छपः वदति-युवाम् एकं काष्ठदण्डम् चञ्च्वा धारयताम्। अहं काष्ठदण्डमध्ये अवलम्ब्य युवाभ्यां पक्षबलेन सुखेन गमिष्यामि।
(ग) लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा गोपालकाः अवदन्-हंहो! महदाश्चर्यम् हंसाभ्याम् सह कूर्मोऽपि उड्डीयते
(घ) कूर्मः मित्रयोः वचनं विस्मृत्य अवदत्-“यूयं भस्म खादत।”

प्रश्न 6.
घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि लिखत
(क) कूर्मः हंसयोः सहायतया आकाशमार्गेण अगच्छत्।
(ख) गोपालकाः अकथयन्-वयं पतितं कूर्मं खादिष्यामः।
(ग) कूर्मः हंसौ च एकस्मिन् सरसि निवसन्ति स्म।
(घ) केचित् धीवराः सरस्तीरे आगच्छन्।
(ङ) कूर्मः अन्यत्र गन्तुम् इच्छति स्म।
(च) लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा गोपालकाः अधावन्।
(छ) कूर्मः आकाशात् पतितः गोपालकैः मारितश्च।
(ज) ‘वयं श्वः मत्स्यकूर्मादीन् मारयिष्यामः’ इति धीवराः अकथयन्।
उत्तर:
(ग) कूर्मः हंसौ च एकस्मिन् सरसि निवसन्ति स्म।
(घ) केचित् धीवराः सरस्तीरे आगच्छन्।
(ज) ‘वयं श्व: मत्स्यकूर्मादीन् मारयिष्यामः’ इति धीवराः अकथयन्।
(ङ) कूर्मः अन्यत्र गन्तुम् इच्छति स्म।
(क) कूर्मः हंसयोः सहायतया आकाशमार्गेण अगच्छत्।
(च) लम्बमानं कूर्म दृष्ट्वा गोपालकाः अधावन्।
(ख) गोपालकाः अकथयन्-वयं पतितं कूर्म खादिष्यामः।
(छ) कूर्मः आकाशात् पतित: गोपालकैः मारितश्च।

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
जलाशयम्, अचिन्तयत्, वृद्धः, दुःखिताः, कोटरे, वृक्षस्य, सर्पः,आदाय, समीपे।।

(क) एकस्य वृक्षस्य शाखासु अनेके काका: वसन्ति स्म। तस्य वृक्षस्य ……………………. (1) ……………………. एकः सर्पः अपि अवसत्। काकानाम् अनुपस्थितौ ……………………. (2) ……………………. काकानां शिशून् खादति स्म। काकाः ……………………. (3) ……………………. आसन्। तेषु एकः ……………………. (4) ……………………. काकः उपायम् ……………………. (5) …………………….। वृक्षस्य ……………………. (6) ……………………. जलाशयः आसीत् तत्र एका राजकुमारी स्नातुं ……………………. (7) ……………………. आगच्छति। शिलायां स्थितं तस्याः आभरणम् ……………………. (8) ……………………. एकः काकः वृक्षस्य उपरि अस्थापयत्। राजसेवकाः काकम् अनुसृत्य ……………………. (9) ……………………. समीपम् अगच्छन्। तत्र ते तं सर्प च अमारयन्। अतः एवोक्तम्-उपायेन सर्वं सिद्धयति।
उत्तर:
(1) कोटरे
(3) दुःखिता
(4) वृद्धः
(5) अचिन्तयत्
(6) समीपे
(7) जलाशयम्
(8) आदाय
(9) वृक्षस्य।

बहुविकल्पी प्रश्न

प्रश्न-
निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत

1. फुल्लोत्पलनाम सरः कुत्र अस्ति?
(क) दाक्षिणात्ये देशे
(ख) मगधदेशे
(ग) विदर्भदेशे
(घ) उज्जयिनीप्रदेशे
उत्तर:
(ख) मगधदेशे

2. कूर्मः कस्मात् पतितः?
(क) आकाशात्
(ख) अश्वात्
(ग) वृक्षात्
(घ) गृहात्।
उत्तर:
(क) आकाशात्

3. हंसयोः मित्रम् कः आसीत्?
(क) कूर्मः
(ख) शशकः
(ग) काकः
(घ) शुकः।
उत्तर:
(क) कूर्मः

4. ‘अवदत् पदे कः लकार:?
(क) लट्
(ख) लृट्
(ग) लङ्
(घ) लोट्।
उत्तर:
(ग) लङ्

5. ‘अस्ति’ पदे कः धातु?
(क) अस्
(ख) भू
(ग) आस्
(घ) वस्।
उत्तर:
(क) अस्

6. ‘मूर्खः’ पदस्य किं विलोमपदम्?
(क) सज्जनः
(ख) राजा
(ग) निर्धनः
(घ) विद्वान्।
उत्तर:
(घ) विद्वान्।

Class 7 Sanskrit Chapter 2 दुर्बुद्धिः विनश्यति Summary

1. “अस्ति मगधदेशे ……………………………. इच्छामि”। (पृष्ठ 7)
हिन्दी सरलार्थ: मगध देश में फुल्लोत्पलनाम का एक तालाब था। उसमें संकट और विकट नाम के दो हंस रहते थे। कम्बुग्रीव नाम का उनका मित्र एक कछुआ भी वहीं रहता था।

एक बार मछुआरे वहाँ आए और बोले-कल हम मछलियों और कछुओं आदि को मारेंगे। यह सुनकर कछुआ बोला-‘दोनों मित्रो! क्या तुम दोनों ने मछुआरों की बात सुनी है? अब मैं क्या करूँ?’ दोनों हंस बोले-‘सुबह जो ठीक होगा वही करेंगे।’ कछुआ बोला-‘ऐसा मत कहो, जैसे मैं दूसरे तालाब में पहुँच जाऊँ, वैसा ही करो।’ दोनों हंस बोले-‘हम क्या करें?’ कछुआ बोला-‘मैं आप दोनों के साथ अकाश मार्ग से दूसरी जगह जाना चाहता हूँ।’

2. हंसौ अवदताम् ……………………………. कुरुतम्। (पृष्ठ 7)
हिन्दी सरलार्थ-दोनों हंस बोले-इसका क्या उपाय है? कछुआ बोला-‘तुम दोनों एक लकड़ी का डण्डा चोंच से पकड़ लो। मैं लकड़ी के डण्डे के बीच में लटककर तुम दोनों के पंखों के बल से सुख से चला जाऊँगा।’ दोनों हंस बोले-यह उपाय सम्भव है। परन्तु इसमें एक अपाय (हानि) भी है। हम दोनों के द्वारा ले जाए जाते हुए तुम्हें देखकर लोग कुछ बोलेंगे ही। यदि तुम उत्तर दोगे तब तुम्हारा मरना निश्चित है। इसलिए तुम यहीं रहो। वह सुनकर क्रोधित कछुआ बोला- क्या मैं मूर्ख हूँ? उत्तर नहीं दूंगा। कुछ भी नहीं बोलूँगा। इसलिए मैंने जैसा कहा है वैसा तुम दोनों करो।’

3. “एवं कृते. ……………………………. इति।
(पृष्ठ 8) हिन्दी सरलाथै-ऐसा करने पर लकड़ी के डण्डे पर लटकते हुए कछुए को देखकर ग्वाले उसके पीछे दौड़ने लगे और बोले हंसों के साथ कछआ भी उड रहा है। कोई बोला-‘यदि यह कछआ किसी प्रकार गिर जाए तो मैं यहीं पकाकर खा जाऊँगा।’ दूसरा बोला-‘सरोवर के किनारे जलाकर खा जाऊँगा।’ दूसरे ने कहा-‘घर ले जाकर खाऊँगा।’

4. तेषां तद ……………………………. विनश्यति। (पृष्ठ 8)
हिन्दी सरलार्थ-उनके उस वचन को सुनकर कछुआ मित्रों को दिए गए वचन को भूलकर क्रोध से बोला-‘तुम सब राख खाओ।’ ऐसा बोलते ही कछुआ आकाश से गिरा और ग्वालों द्वारा मार दिया गया।

इसीलिए कहा गया है-

जो व्यक्ति मित्रों के हित चाहने वाले वचनों को भी प्रसन्नतापूर्वक स्वीकार नहीं करता है वह दुष्टबुद्धि वाला व्यक्ति लकड़ी से गिरे कछुए के समान नष्ट हो जाता है।

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 2 दुर्बुद्धिः विनश्यति Read More »

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 1 सुभाषितानि

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 1 सुभाषितानि Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 1 सुभाषितानि

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

पाठ्यपुस्तक के प्रश्न-अभ्यास

प्रश्न 1.
सर्वान् श्लोकान् सस्वरं गायत।
उत्तर:
छात्र स्वयं श्लोकों को गाएँ।

प्रश्न 2.
यथायोग्यं श्लोकांशान् मेलयत
क – ख
(क) धनधान्यप्रयोगेषु – नासद्भिः किञ्चिदाचरेत्।
(ख) विस्मयो न हि कर्तव्यः – त्यक्तलज्जः सुखी भवेत्।
(ग) सत्येन धार्यते पृथ्वी – बहुरत्ना वसुन्धरा।
(घ) सद्भिर्विवादं मैत्री च – विद्यायाः संग्रहेषु च।
(ङ) आहारे व्यवहारे च – सत्येन तपते रविः
उत्तर:
क – ख
(क) धनधान्यप्रयोगेषु – विद्यायाः संग्रहेषु च।
(ख) विस्मयो न हि कर्तव्यः – बहुरत्ना वसुन्धरा।
(ग) सत्येन धार्यते पृथ्वी – सत्येन तपते रविः।
(घ) सद्भिर्विवादं मैत्री च – नासद्भिः किञ्चिदाचरेत्।
(ङ) आहारे व्यवहारे च – त्यक्तलज्जः सुखी भवेत्।

प्रश्न 3.
एकपदेन उत्तरत
(क) पृथिव्यां कति रत्नानि?
(ख) मूढः कुत्र रत्नसंज्ञा विधीयते?
(ग) पृथिवी केन धार्यते?
(घ) कैः सङ्गतिं कुर्वीत?
(ङ) लोके वशीकृतिः का?
उत्तर:
(क) त्रीणि
(ख) पाषाणखण्डेषु
(ग) सत्येन
(घ) सद्भिः
(ङ) क्षमा।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 4.
रेखाङ्कितपदानि अधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) सत्येन वाति वायुः।
(ख) सद्भिः एव सहासीत।
(ग) वसुन्धरा बहुरत्ना भवति।
(घ) विद्यायाः संग्रहेषु त्यक्तलज्जः सुखी भवेत्।
(ङ) सद्भिः मैत्री कुर्वीत।
उत्तर:
(क) केन वाति वायुः?
(ख) कैः एव सहासीत?
(ग) का बहुरत्ना भवति?
(घ) कस्याः संग्रहेषु त्यक्तलजः सुखी भवेत्?
(ङ) सद्भिः काम् कुर्बीत?

प्रश्न 5.
प्रश्नानामुत्तराणि लिखत
(क) कुत्र विस्मयः न कर्त्तव्यः?
(ख) पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि कानि?
(ग) त्यक्तलज्जः कुत्र सुखी भवेत्?
उत्तर:
(क) दाने तपसि शौर्ये विज्ञाने विनये नये च विस्मयः न कर्त्तव्यः।।
(ख) पृथिव्यां जलम् अन्नं सुभाषितं च त्रीणि रत्नानि सन्ति।
(ग) धनधान्यप्रयोगेषु, विद्यायाः संग्रहेषु, आहारे व्यवहारे च त्यक्तलज्जः सुखी भवेत्।

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 6.
एञ्जूषातः पदानि चित्वा लिङ्गानुसारं लिखत
रत्लानि, वसुन्धरा, सत्येन, सुखी, अन्नम्, वह्निः, रविः, पृथ्वी, सङ्गतिम्
पुल्लिङ्गम् – स्त्रीलिङ्गम् – नपुंसकलिङ्गम्
उत्तर:
पुंल्लिङ्गम् – स्त्रीलिङ्गम् – नपुंसकलिङ्गम्
सुखी – वसुन्धरा – रत्नानि
वहनिः – पृथ्वी – अन्नम्
रविः – सङ्गतिम् – सत्येन।

प्रश्न 7.
अधोलिखितपदेषु धातवः के सन्ति?
पदम् – धातुः
कर्तव्यः – ………………………………
पश्य – ………………………………
भवेत् – ………………………………
स्थितः – ………………………………
उत्तर:
पदम् – धातुः
कर्त्तव्यः – कृ
पश्य – दूृश्
भवेत् – भू
स्थितः – स्था

बहुविकल्पी प्रश्न
प्रश्न-निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
सर्वं कस्मिन् प्रतिष्ठितम्?
(क) सत्ये
(ख) असत्ये
(ग) धैर्ये
(घ) कलहे।
उत्तर:
(क) सत्ये

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 2.
बहुरत्ना का अस्ति?
(क) शिक्षिका
(ख) वसुन्धरा
(ग) लता
(घ) शाखा।
उत्तर:
(ख) वसुन्धरा

प्रश्न 3.
कैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते?
(क) पण्डितैः
(ख) नृपः
(ग) नीतिविदैः
(घ) मूढः।
उत्तर:
(घ) मूढैः

प्रश्न 4.
विद्यायाः पदे का विभक्तिः?
(क) प्रथमा
(ख) षष्ठी
(ग) सप्तमी
(घ) तृतीया।
उत्तर:
(ख) षष्ठी

NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्

प्रश्न 5.
‘दुर्जनः’ पदस्य किं विलोमपदम्?
(क) सुजनः
(ख) वीरः
(ग) उदारः
(घ) जनः।
उत्तर:
(क) सुजनः

प्रश्न 6.
‘करिष्यति’ पदे कः लकारः?
(क) लट्
(ख) लृट्
(ग) लङ्
(घ) लोट्
उत्तर:
(ख) लृट्

Class 7 Sanskrit Chapter 1 सुभाषितानि Summary

1. पृथ्वी पर तीन रत्न हैं-जल, अन्न और अच्छे वचन। मूों के द्वारा पत्थर के टुकड़ों को रत्न नाम दिया जाता है।
2. सत्य के द्वारा पृथ्वी धारण की जाती है, सत्य से सूर्य तपता है, (जलता है) और सत्य से हवा बहती है, सब कुछ सत्य में प्रतिष्ठित है।
3. दान में,तपस्या में,शौर्य (वीरता) में,विज्ञान में, विनम्रता में, नीति में, आश्चर्य नहीं करना चाहिए, पृथ्वी अनेक रत्नों वाली है।
4. सज्जनों के साथ ही बैठना चाहिए, सज्जनों के साथ संगति (मेलजोल) करनी चाहिए। सज्जनों के साथ मित्रता या झगड़ा करना चाहिए। दुर्जनों के साथ कुछ भी व्यवहार नहीं करना चाहिए। NCERT Solutions for Class 12 Sanskrit Bhaswati Chapter 1 अनुशासनम्
5. धन और धान्य (अनाज) के प्रयोग में, विद्या ग्रहण करने में, भोजन और व्यवहार में लज्जा (संकोच) छोड़कर ही व्यक्ति सुखी होता है।
6. संसार में क्षमा (सबसे बड़ा) वशीकरण है। क्षमा से क्या सिद्ध नहीं होता? जिसके हाथ में शान्ति रूपी तलवार है, उसका दुर्जन क्या (नुकसान) करेगा।

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Chapter 1 सुभाषितानि Read More »

error: Content is protected !!