Prasanna

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 9 सूक्तयः

प्रश्न 1.
प्रश्नानाम् उत्तरम् एकपदेन दीयताम् (मौखिक अभ्यासार्थम्)

(क) पिता पुत्राय बाल्ये किं यच्छति?
उत्तर:
विधाधनम्

(ख) विमूढधीः कीदृशीं वाचं परित्यजति?
उत्तर:
धर्मप्रदा

(ग) अस्मिन् लोके के एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
उत्तर:
विद्धांसः

(घ) प्राणेभ्योऽपि कः रक्षणीयः?
उत्तर:
सदाचारः

(ङ) आत्मनः श्रेयः इच्छन् नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात्
उत्तर:
अहितम्

(च) वाचि किं भवेत्?
उत्तर:
अवकृता

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

प्रश्न 2.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
यथा-विमूढधी:
पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।
कः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।

(क) संसारे विद्वांसः ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते।
उत्तर:
संसार का ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कध्यन्ते?

(ख) जनकेन सुताय शैशवे विद्याधनं दीयते।
उत्तर:
जनकेन कस्मै शैशवे विद्याधनं दीयते?

(ग) तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः।
उत्तर:
कस्य निर्णयः 14वेकेन कर्तुं शक्यः?

(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
उत्तर:
धैर्यवान् कत्र परिभवं न प्राप्नोति?

(ङ) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः परेषाम् अनिष्टं न कुर्यात्।
उत्तर:
आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः केषाम् अनिष्टं न कुर्यात्?

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

प्रश्न 3.
पाठात् चित्वा अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयम् उचितपदक्रमेण पूरयत-

(क) पिता ____________ बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे इत्युक्तिः __________।
उत्तर:
पुत्राय, तत्कृतज्ञता।

(ख) येन ____________ यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तु __________ भवेत्, सः __________ इति __________।
उत्तर:
केनापि, शक्यः, विवेक ईरितः।

(ग) य आत्मनः श्रेयः ____________ सुखानि च इच्छति, परेभ्यः अहितं ___________ कदापि च न __________।
उत्तर:
प्रभूतानि, कर्म, कुर्यात्।

प्रश्न 4.
अधोलिखितम् उदाहरणद्वयं पठित्वा अन्येषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
क. श्लोक संख्या – 3
यथा- सत्या मधुरा च वाणी का? धर्मप्रदा

(क) धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति?
उत्तर:
विमूदधी:

(ख) मूढः पुरुषः कां वाणीं वदति?
उत्तर:
परुषाम्

(ग) मन्दमतिः कीदृशं फलं खादति?
उत्तर:
अपक्वम्

ख. श्लोक संख्या – 7
यथा- बुद्धिमान् नरः किम् इच्छति? आत्मनः श्रेयः

(क) कियन्ति सुखानि इच्छति? _________
उत्तर:
प्रभूतानि

(ख) सः कदापि किं न कुर्यात्? __________
उत्तर:
अहितम् कर्म

(ग) सः केभ्यः अहितं न कुर्यात्? __________
उत्तर:
परेभ्यः

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

प्रश्न 5.
मञ्जूषायाः तद् भावात्मकसूक्ती: विचित्य अधोलिखितकथनानां समक्षं लिखत-

(क) विद्याधनं महत्
उत्तर:
विद्याधनं सर्वधन प्रधानम्
विद्याधनं श्रेष्ठ तन्मूलमितद्धनम्

(ख) आचारः प्रथमो धर्मः
उत्तर:
आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्ण फल भाग्भवेत्
आचार प्रमवो धर्मः सत्त चाचार लक्षणाः

(ग) चित्ते वाचि च अवक्रता एव समत्वम्
उत्तर:
सं वो मनांसि जानताम्। मनसि एक वचसि एक
कर्मणि एक महात्मनाम्।

आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग्भवेत्।
मनसि एकं वचसि एकं कर्मणि एकं महात्मनाम्।
विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।
सं वो मनांसि जानताम्।
विद्याधनं श्रेष्ठं तन्मूलपितरद्धनम्।
आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणाः।

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानां शब्दाना पुरतः उचित विलोमशब्द कोष्ठकात् चित्वा लिखतशब्दाः विलोमशब्द:

(क) पक्वः __________ (परिपक्वः, अपक्वः, क्वथितः)
उत्तर:
अपक्वः

(ख) विमूढधीः ___________ (सुधीः, निधिः, मन्दधी:)
उत्तर:
सुधीः

(ग) कातरः ____________ (अकरुणः, अधीरः, अकातरः)
उत्तर:
अकातरः

(घ) कृतज्ञता ___________ (कृपणता, कृतघ्नता, कातरता)
उत्तर:
कृतघ्न्ता

(ङ) आलस्यम् _________ (उद्विग्नता, विलासिता, उद्योगः)
उत्तर:
उद्योगः

(च) परुषा _____________ (पौरुषी, कोमला, कठोरा)
उत्तर:
कोमला।

(आ) अधोलिखितानां शब्दानां त्रयः समानार्थकाः शब्दाः मञ्जूषायाः चित्वा लिख्यन्ताम्-

(क) प्रभूतम् _______ _______ _______
उत्तर:
प्रभूतम् भूरि बहु विपुलम्

(ख) श्रेयः _______ _______ _______
उत्तर:
श्रेयः शुभम् शिव कल्याणम्

(ग) चित्तम् _______ _______ _______
उत्तर:
चित्तम् मनः चेतः मानसम्

(घ) सभा _______ _______ _______
उत्तर:
सभा संसद परिषद सभा

(ङ) चक्षुष् _______ _______ _______
उत्तर:
चक्षुष् लोचनम् नयनम् नैत्रम्

(च) मुखम् _______ _______ _______
उत्तर:
मुखम् आननम् वक्त्रम् वदनम्

शब्द-मञ्जूषा

लोचनम् नेत्रम् भूरि
शुभम् परिषद् मानसम्
मनः सभा नयनम्
आननम् चेतः विपुलम्
संसद् बहु वक्त्रम्
वदनम् शिवम् कल्याणम्

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

प्रश्न 7.
अधस्ताद् समासविग्रहा: दीयन्ते तेषां समस्तपदानि पाठाधारेण दीयन्ताम्-
विग्रहः समस्तपदम् समासनाम

(क) तत्त्वार्थस्य निर्णयः __________ षष्ठी तत्पुरुषः
उत्तर:
तत्वार्थनिर्णय

(ख) वाचि पटुः __________ सप्तमी तत्पुरुषः
उत्तर:
वाक्पटुः

(ग) धर्म प्रददाति इति (ताम्) ___________ उपपदतत्पुरुषः
उत्तर:
धर्मप्रदा

(घ) न कातरः ___________ नञ् तत्पुरुषः
उत्तर:
अकातरः

(ङ) न हितम् ___________ नञ् तत्पुरुषः
उत्तर:
अहितम्

(च) महान् आत्मा येषाम् ____________ बहुब्रीहिः
उत्तर:
महात्मा

(छ) विमूढा धीः यस्य सः _____________ बहुब्रीहिः
उत्तर:
विमूढधीः

योग्यताविस्तारः

क. ‘तिरुक्कुरल्-सूक्तिसौरभम्’ इति पाठस्य तमिल मूलपाठः (देवनागरी – लिपौ)

सोर्कोट्टम् इल्लदु सेप्पुम् ओरू तलैया उळूकोट्टम इन्मै पेरिन्।
मगन् तन्दैवक्काटुम उद्रवि इवन् तन्दै एन्नोटान् कौमू एननुम सोक्त।
इनिय उळवाग इन्नाद कूरल् कनि इरूष्पक् काय कवरंदद।
कण्णुडैयर् एन्पवर कट्रोर मुहत्तिरण्डु पुण्णुडेयर कल्लादवर।
एप्पोरूल यार यार वाय् केपिनुम् अप्पोरूल मेय् पोरूल काण्पदरितु।
सोललवल्लन् सोरविलन् अन्जान् अवनै इहलवेल्लल् यारुक्कुम् अरितु।
नोय एल्लाम् नोय् सेयदार मेलवान् नोय् सेययार नोय इन्म वेण्डुभव।
ओषुक्कम् विषुष्पम् तरलान् ओषुक्कम् उयिरिनुम् ओम्भप्पडुम्।

ख. ग्रन्थपरिचयः
तिरुक्कुरल तमिलभाषायां रचिता तमिलसाहित्यस्य उत्कृष्टा कृतिः अस्ति। अस्य प्रणेतातिरुवल्लुवरः अस्ति। ग्रन्थस्य रचनाकालः अस्ति-ईशवीयाब्दस्य प्रथमशताब्दी।
अस्मिन् ग्रन्थे सकलमानवाजातेः कृते जीवनोपयोगिसत्यम् प्रतिपादितम्।
तिरु शब्दः ‘श्री’ वाचकः। ‘तिरुक्कुरल’ पदस्य अभिप्रायः अस्ति श्रिया युक्तं कुरल् छन्द :अथवा श्रिया युक्ता वाणी। अस्मिन् ग्रन्थे धर्म-अर्थ-काम-संज्ञकाः त्रयः भागाः सन्ति। त्रयाणां भागानां पद्यसंख्या 1330 अस्ति।

ग. भाव-विस्तारः
सदाचारः
किं कुलेन विशालेन शीलमेवात्र कारणम्।
कृमयः किं न जायन्ते कुसुमेषु सुगन्धिषु।।
आगमानां हि सर्वेषामाचारः श्रेष्ठ उच्यते।
आचारप्रभवो धर्मो धर्मादायुर्विवर्धते।।

विद्याधनम्
विद्याधनम् धनं श्रेष्ठ तन्मूलमितरद्धनम्।
दानेन वर्धते नित्यं न भाराय न नीयते।
माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः।
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा।।

मधुरा वाक्
प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति सर्व जन्तवः।
तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।
वाणी रसवती यस्य यस्य श्रमवती क्रिया।
लक्ष्मी: दानवती यस्य सफलं तस्य जीवितम्।।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

विद्वांसः
नास्ति यस्य स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम्।
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पण: किं करिष्यति।
विद्वत्त्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन।
स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Summary Translation in Hindi and English

पाठपरिचय-
यहाँ संग्रहीत श्लोक मूलरूप से तमिल भाषा में रचित ‘तिरुक्कुरल’ नामक ग्रन्थ से लिए गए हैं। तिरुक्कुरल साहित्य की उत्कृष्ट रचना है। इसे तमिल भाषा का ‘वेद’ माना जाता है। इसके प्रणेता तिरुवल्लुवर है। इनका काल प्रथम शताब्दी माना गया है। इसमें मानवजाति के लिए जीवनोपयोगी सत्य प्रतिपादित है। ‘तिरु’ शब्द ‘श्रीवाचक’ है। तिरुक्कुरल शब्द का अभिप्राय है-श्रिया युक्त वाणी। इसे धर्म, अर्थ, काम तीन भागों में बाँटा गया है। प्रस्तुत श्लोक सरस, सरल भाषायुक्त तथा प्रेरणाप्रद है।

पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता॥1॥

अन्वयः – पिता पुत्राय बाल्ये महत विद्याधनं यच्छति। अस्य (पुत्रस्य) पिता कि तपः तेपे इति उक्तिः कृतज्ञता

शब्दार्थः – पुत्राय-पुत्रको। बाल्ये-बचपन में तेपे-तपस्या की उक्ति-कथन कृतज्ञता-दूसरों के उपकार को मानना।

व्याख्या – पिता पुत्र को बचपन में विद्या रूपी महान् ध न देता है “पिता ने इसमें कितनी साधना की” यह कथन मानना ही पिता के द्वारा पुत्र के द्वारा किए गए उपकार को मन से स्वीकार करना है

भावार्थ – भाव यह है कि योग्य पुत्र अपने पिता द्वारा उसके चहुंमुखी विकास के लिए सहे गए कष्टों को अनुभव करना है और कृतज्ञता प्रकट करता है।

अवक्रता यथा चित्ते तथा वचि भवेद् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः।।2।।

अन्वयः – यथा अवक्रता चित्ते तथा यदि वाचि भवेत्, महात्मानः तथ्यतः तदे समत्वम् इति आहुः।

शब्दार्थः – अवक्रता – सरलता। तदेव – उसे ही। समत्वम् – समानता तथ्यतः – सच्चे रूप में, वास्तव मे।

सरलार्थ – जैसी सरलता मन में हो, वैसी ही (मधुरता) वाणी में भी हो तो महात्मा लोग, उसे ही सच्चे रूप में समानता (मन और वचन की समानता) कहते हैं।

भावार्थ – जो निष्कपट भाव मन में हों, यदि वचन में भी वे ही भाव प्रकठ होते हैं, अर्थात् कथनी और करनी में अन्तर नहीं होता, ऐसी समानता महापुरुषों में होती है।

त्वक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुड्कतेऽपक्कं विमूढधीः।।3।।

अन्वयः – यः धर्मप्रदां वाचं त्यक्त्वा परुषां (वाच) अभ्युदीरयेत् (सः) विमूढधी: पक्वं फलं परित्यजय अपक्वं (फल) भुक्ते।

शब्दार्थ: – धर्मप्रदाम् – धर्म प्रदान करने वाली। वाचम् – वाणी में। परुषाम् – कठोर। अभ्युदीरयेत् – बोलता है। भुंक्ते – खाता है।

सरलार्थ – जो (मनुष्य) धर्म प्रदान करने वाली (हितकारी) वाणी को छोड़कर कठोर वाणी बोलता है, वह मूर्ख (मूढबुद्धि) पके हुए फल को छोड़कर कच्चे फल को खाता है।

भावार्थ – भाव यह है कि हमें कठोर वाणी त्यागकर मधुर वाणी अपनानी चाहिए।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

विद्वांस एव लोकऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामनी मते।।4।।

अन्वयः – अस्मिन् लोके विद्वांसः एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः। अन्येषां वदने ये (चक्षुषी) ते तु चक्षुनामनी मते।

शब्दार्थः – लोके – संसार में। चक्षुष्मन्त – आँखों वाले। प्रकीर्तिता – कहे गए हैं। ये – जो। तु – तो। अन्येषाम् – दूसरों के। वदने – मुख में, चेहरे पर। नामनी – नाममात्र की। मते – मानी गई हैं।

सरलार्थ – इस संसार में विद्वान् मानव ही आँखों वाले कहें गए हैं। दूसरों के चेहरों पर ये जो आँखें हैं, वे तो नाममात्र की आँखें मानी गई है।

भावार्थ – भाव यह है कि ज्ञान रूपी नेत्र ही मनुष्य की असली आँख हैं, जिनसे जीवन का कल्याण होता है। भौतिक आँखें अज्ञानी मनुष्य का कल्याण नहीं कर सकती।

यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्यने स विवेक इतीरितः।।5।।

अन्वयः – येन केन अपि यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं शक्यः भवेत्, सः विवेकः इति ईरितः।

शब्दार्थ: – येन केन अपि – जिस किसी के भी द्वारा। यत् प्रोक्तम् – जो कुछ कहा गया है। तत्वअर्थः – वास्तविक अर्थ (उद्देश्य) इति – इस प्रकार यह ईरितः कहा गया है।

सरलार्थ – जिस के द्वारा जो कुछ भी कहा गया है, उसके वास्तविक अर्थ (उद्देश्य) का निर्णय जिसके द्वारा किया जिा सकता है, उसे विवेक (बुद्धि) कहा गया है।

भावार्थ – भाव यह है कि अच्छे-बुरे की निर्णायक बुद्धि होती है।

वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥6॥

अन्वयः – (यः) मन्त्री वाक्पटुः धैर्यवान्, सभायाम् अपि अकातरः (अस्ति) सः परैः केन अपि प्रकारेण न परिभूयते।

शब्दार्थ: – अकातरः – निडर। मन्त्री मन्त्री, परामर्श देने वाला। परैः – शत्रुओं द्वारा परिभूयते – परजित होता है।

सरलार्थ – जो (व्यक्ति) बोलने में कुशल, धैर्यशाली, सभा में भी निर्भीक होकर अपना परामर्श देने वाला होता है, वह शत्रुओंके द्वारा किसी भी प्रकार पराजित नहीं होता है।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः

य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहित कर्म स परेभ्यः कदापि च।।7।।

अन्वयः – यः आत्मनः श्रेयः प्रभतानि सुखानि च इच्छति, सः परेभ्यः अहितं कर्म कदापि न कुर्यात्।

शब्दार्थ: – श्रेयः – कल्याण। प्रभूतानि – अत्यधिक। परेभ्यः – दूसरों के लिए, अहितम् – बुरा। कर्यात् – करे।

सरलार्थ – जो (मनुष्य) अपना कल्याण तथा अत्यधिक सुखों को चाहता है, वह कभी भी दूसरों के लिए बुरा काम न करें।

भावार्थ – भाव यह है कि दूसरों के हित में ही अपना हित होता है।

आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्मात् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥8॥

अन्वयः – आचारः प्रथमः धर्मः इति एतत् विदुषां वचः तस्मात् प्राणेभ्यः अपि सदाचारं विशेषतः रक्षेत्।

शब्दार्थ: – आचारः – सदाचार। प्रथमः – पहला, सर्वप्रथम। विदुषाम् – विद्वानों का। वचः – वचन। प्राणेभ्यः अपि – प्राणों से भी, प्राण देकर भी।

सरलार्थ – सदाचार ही पहला धर्म है। ऐसा विद्धवान लोग कहते हैं। इसलिए प्राणों से भी अधिक मानकर इसकी रक्षा करनी चाहिए।

भावार्थ – अर्थात् हमें प्राण देकर भी सदाचार (अच्छा आचरण) का पालन करना चाहिए।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 6 सुभाषितानि

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उनराणि संस्छतभाषया लिखत –

(क) केन समः बन्धुः नास्ति?
उत्तर:
उद्येमेन् समः बन्धुः नास्ति।

(ख) वसन्तस्य गुणं क: जानाति।
उत्तर:
वसन्तस्य गुणं पिक: जानाति।

(ग) बुद्धयः कीदृश्यः भवन्ति?
उत्तर:
बुद्धयः परेग्रिज्ञानफलाः भवन्ति।

(घ) नराणां प्रथमः शत्रुः कः?
उत्तर:
नराणां प्रथमः शत्रुः देहस्थितः क्रोधः भवति।

(ङ) सुधियः सख्यं केन सह भवति?
उत्तर:
सुधियः सख्यं सुधीभिः सह भवति?

(च) अस्माभिः कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः?
उत्तर:
अस्माभिः फलच्छाया-समन्वितः वृक्ष: सेवितव्यः?

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

प्रश्न 2.
अधोलिखिते अन्वयद्वये रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत –

(क) यः …………… उपिश्य प्रकुष्यति तस्य …….. सः मुमुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, …………. तं कथं परितोषयिष्यति?
उत्तर:
निमित्तम्, उपगमे, जनः

(ख) …………. संसारे खलु ………. निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् ……. वीरः, खरः .. ………….. वहने (वीरः) (भवति)
उत्तर:
विचित्रे, किञ्चित, धावने, भारस्य

प्रश्न 3.
अधोलिखितानां वाक्यानां कृते समानार्थकान् श्लोकांशान् पाठात् चित्वा लिखत –

(क) विद्वान् स एव भवति यः अनुक्तम् अपि तथ्य जानाति।
उत्तर:
अनुक्तमप्यूहति पाण्डितोजन: परेग्रितज्ञानफलाहि

(ख) मनुष्यः समस्वभावैः जनैः सह मित्रतां करोति।
उत्तर:
समान-शील-व्यवसनेषु सख्यम्।

(ग) परिश्रम कुर्वाण: नरः कदापि दु:ख न प्राप्नोति।
उत्तर:
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति।

(घ) महान्तः जनाः सर्वदैव समप्रछतयः भवन्ति।
उत्तर:
संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।

प्रश्न 4.
यथानिर्देशं परिवर्तन विधाय वाक्यानि रचयत –

(क) गुणी गुणं जानाति। (बहुवचने)
उत्तर:
गुणिनः गुणं जानन्ति।

(ख) पशुः उदीरितम् अर्थ गृह्णाति। (कर्मवाच्ये)
उत्तर:
पशुभिः उदीरित अर्थः गृहयते।

(ग) मृगाः मृगैः सह अनुव्रजन्ति। (एकवचने)
उत्तर:
मृगः मृगेण्ः सह अनुव्रजति।

(घ) कः छायां निवारयति। (कर्मवाच्ये)
उत्तर:
केन् छायां निवार्यते?

(ङ) तेन एव वह्निना शरीरं दह्यते। (कर्तृवाच्ये)
उत्तर:
सा एवं वह्नि शरीरं दहति।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

प्रश्न 5.
(अ) सन्मिां/सन्मिाविच्छेदं कुरुत –

(क) न + अस्ति + उद्यमसमः – ……………
(ख) ………… + ………. – तस्यापगमे
(ग) अनुक्तम् + अपि + ऊहति – ……………..
(घ) ………. + ………. – गावश्च
(ङ) ………. + …….. – नास्ति
(च) रक्तः + च + अस्तमये – ………..
(छ) ………. + ………. – योजकस्तत्र
उत्तर:
(क) न + अस्ति + उद्यमसमः – नास्त्युद्यमसमः
(ख) तस्य + अपगमे – तस्यापगमे
(ग) अनुक्तम् + अपि + ऊहति – अनुक्तमप्यूहति
(घ) गावः + च – गावश्च
(ङ) + अस्ति – नास्ति
(च) रक्तः + च + अस्तमये – रक्तश्चास्तमर्ये
(छ) योजकः + तत्र – योजकस्तत्र

प्रश्न 5.
(आ) समस्तपदं/विग्रहं लिखत –

(क) उद्यमसमः …………….
(ख) शरीरे स्थितः …………
(ग) निर्बलः …………
(घ) देहस्य विनाशनाय …………
(ङ) महावृक्षः ………….
(च) समानं शीलं व्यसनं येषां तेषु ………….
(छ) अयोग्यः …………..
उत्तर:
(क) उद्यमसमः – उद्यमे समः
(ख) शरीरे स्थितः – शरीरस्थः
(ग) निर्बलः – बलानाम अभाव:
(घ) देहस्य विनाशनाय – देहविनाशनाय
(ङ) महावृक्षः – महान च असौ वृक्षः
(च) समानं शीलं व्यसन येषां तेषु – समानशीलव्यसनम्
(छ) अयोग्यः – न योग्यः

प्रश्न 6.
अधोलिखितानां पदानां विलोमपदानि पाठात् चित्वा लिखत –

(क) प्रसीदति ………..
(ख) मूर्खः ………….
(ग) बली …………..
(घ) सुलभः …………..
(ङ) संपत्ती ……………
(च) अस्तमये …………….
(छ) साथकम् …………….
उत्तर:
(क) प्रसीदति – अवसीदति
(ख) मूर्खः – सुधी
(ग) बली – निर्बलः
(घ) सुलभः – दुर्लभः
(ङ) संपत्ती – विपत्ती
(च) अस्तमये – उदये
(छ) साथर्कम् – निरर्थकम्

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

प्रश्न 7.
संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत –
(क) वायसः ………………….
(ख) निमिनम्: ……………
(ग) सूर्यः …………..
(घ) पिकः …………………
(ङ) वहिः ………………..
उत्तर:
(क) वायसः वायसः कर्कश ध्वनि करोति
(ख) निमित्तम्: निमित्तम् कोऽपि भवति।
(ग) सूर्यः सूर्यः प्रकाशम् ददाति।
(घ) पिकः पिकः मधुर गायति।
(ङ) वह्निः वहिन कं न दहति?

अन्य परिक्षोपयोगी

1. एकपदेन उत्तरत:

(क) केषां सम्पत्तौ विपत्तौ च एकरूपता?
उत्तर:
महाताम्

(ख) कः सेवितव्यः?
उत्तर:
महावृक्षः

(ग) मृगाः कैः सह अनुव्रजन्ति?
उत्तर:
मृगैः

(घ) काष्ठं कः दहति?
उत्तर:
वह्निः

(च) मनुष्याणां शरीस्थो महान् रिपुः कः?
उत्तर:
आलस्यम्।

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत:

(क) पशुना अपि कः गृह्यते?
उत्तर:
पशुना अपि उदीरितः अर्थः गृह्यते।

(ख) धावने वीरः कः भवति?
उत्तर:
धावने वीरः अश्वः भवति।

(ग) अनौषधं किं नास्ति?
उत्तर:
अनौषधं मूल नास्ति।

(घ) गुणं कः न वेत्ति?
उत्तर:
निर्गुणः गुणं न वेत्ति।

(च) बली के वेत्ति?
उत्तर:
बली बलं वेत्ति।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

3. पूर्णवाक्येन उत्तरत:

(क) वह्निः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
दहते

(ख) “विद्वांसः’ इति पदस्य विलोमपद चित्वा लिखत।
उत्तर:
मूर्खा

(ग) ‘महात्मनाम्’ इति पदस्य पर्यायपदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
मताम्,

(घ) ‘मूलम्’ इति कस्य विशेष्यपदम्?
उत्तर:
अनोषधम्

(च) ‘अयोग्यः पुरुषः’ अनयोः विशषणं किम्?
उत्तर:
अयोग्यः।

योग्यताविस्तारः

1. तत्पुरुष समास:

शरीरस्थः – शरीरे स्थितः
गृहस्थः – गृहे स्थितः
मनस्स्थः – मनसि स्थितः
तटस्थ: – तटे स्थितः
कूपस्थः – कूपे स्थितः
वृक्षस्थः – वृक्षे स्थितः
विमानस्थः – विमाने स्थितः

2. अव्ययीभाव समास:

निर्गुणम् – गुणानाम् अभाव:
निर्मक्षिकम् – मक्षिकाणाम् अभावः
निर्जलम् – जलस्य अभावः
निराहारम् – आहारस्य अभावः

3. पर्यायवाचिपदानि:

शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरिः
मित्रम् – सखा, बन्धुः, सुहद्
वह्निः – अग्निः, दाहक:. पावकः
सुधियः – विद्वांसः, विज्ञाः, अभिज्ञा:
अश्वः – तुरगः, हयः, घोटक:
गजः – करी, हस्ती, दन्ती, नागः।
वृक्षः – द्रुमः, तरु:, महीरुहः।
सविता – सूर्यः, मित्रः, दिवाकरः, भास्करः।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

मन्त्रः – ‘मननात् त्रायते इति मन्त्रः।’
अर्थात् वे शब्द जो सोच-विचार कर बोले जाएँ। सलाह लेना, मन्त्रणा करना। मन्त्र+अच् (किसी भी देवता को सम्बोधित) वैदिक सूक्त या प्रार्थनापरक वैदिक मन्त्र। वेद का पाठ तीन प्रकार का है- यदि छन्दोबद्ध और उच्च स्वर से बोला जाने वाला है तो ‘ऋक् ‘ है, यदि गद्यमय और मन्दस्वर में बोला जाने वाला है तो ‘यजुस्’ है, और यदि छन्दोबद्धता के साथ गेयता है तो ‘सामन्’ है (प्रार्थनापरक)।
यजुस् जो किसी देवता को उद्दिष्ट करके बोला गया हो’ओं नमः शिवाय’ आदि। पंचतंत्र में भी मंत्रणा, परामर्श, उपदेश तथा गुप्त मंत्रणा के अर्थ में इस शब्द का प्रयोग हुआ है।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Summary Translation in Hindi and English

पाठपरिचय – संस्कृत कृतियों के जिन पद्यों (श्लोको) या पद्यांशों में सार्वभौमिक सत्य को बहुत ही अच्छे ढंग से प्रस्तुत किया गया है। उन पद्यों को सुभाषित सुभाषितों कहा जाता है। प्रस्तुत पात में 10 सुभाषितों का संग्रह है। जो संस्कृत के विभिन्न ग्रंथो का संकलन है इनमें परिश्रम का महत्व क्रोध से हानि सभी वस्तु की उपादेयता व बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति

अन्वतः – मनुष्याणां शरीरस्थ महान् रिपुः आलस्यम् उद्यमसमः बन्धुः न अस्ति यं कृत्वा (मनुष्यः) न अवसीदति।

शब्दार्थः – उद्यमसम: – परिश्रमसम (परिश्रम के समान), रिपुः – शत्रुः (दुश्मन), अवसीदति – दुखं अनुभवति (दुःख) होता है।

व्याख्याः – आलस्य शरीर में रहने वाला महान शत्रु है। परिश्रम के समान कोई भाई नहीं है जिसे करके कोई दु:खी नहीं होता।

गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः ।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ॥2॥

अन्वयः – गुणी गुणं वेति निर्गुण (गुणं) न मूषक न वेन्ति, बली बल, वेन्ति,. निर्बल: बलं न वेन्ति वसन्तस्य गुण पिक: वेन्ति वायसः न वेन्ति, सिहस्य बलं करी (वेन्ति) मूषक: न।

शब्दार्थ: – वेन्ति – जानाति (जानता है), पिकः – को किलः वायसः – काकः (कौआ), करी – गजः (हाथी) कोयल

व्याख्या: – गुणवान गुणों को जानता है गुणहीन नहीं, बलवान बल को जानता है बलहीन नहीं, बसन्त ऋतु के गुण को कोयल जानती है। कौआ नहीं उसी प्रकार शेर के बल को हाथी जानता है, चूहाँ नहीं।

निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति ।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ॥3॥

अन्वतः – य: निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति सः तस्य अपगमे ध्रुवं प्रसीदति यस्य मनः अकारणद्वेषि (अस्ति) तं जनः कंथ परितिपोषयिष्यता

शब्दार्थ: – निमित्तम – कारणम् (कारण), प्रकुष्यति – अति कुष्यति (अधिक क्रोध करता है). ध्रुवम् निश्चितम् (निश्चित रूप से). अपगमे – समाप्ते (समाप्त होने पर), अकारणद्वेषि मन: – अकारणद्वेषिचितः (अकारण द्वेषकारी मन वाला). परितोषयतिष्यति – परिनन्दयिष्यति (सन्तुष्ट करेगा)।

व्याख्या – जो कारण को लक्ष्य करके (जानकर/देखकर) क्रोधित होता है, वह उस (कारण) के हट जाने पर निश्चय ही प्रसन्न हो जाता है। जिसका मन अकारण द्वेष करता है, उसे व्यक्ति कैसे प्रसन्न करेगा?

उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डिजोजनः,
परेडिग्तज्ञानफला हि बुद्धयः ।4।।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

अन्वयः – पशुना अपि उदीरितः अर्थः गुह्यते, हयाः नागाः च बोधिताः (भार) वहन्ति, पण्डितः जनः अनुक्तम् अपि ऊहति बुद्धयः परेगितज्ञानफलाः भवन्ति।

शब्दार्थः – उदीरित: – उक्तः कथितः (कहा हुआ)। गृह्यते – प्राप्यते (पाया जाता है) हया: – अश्वाः, तुरगाः (घोड़े)। नागा: – हस्तिनः, गजाः (हाथी अनेक), वहन्ति – नयन्त (वहन करते (दोते ) हैं)। ऊहति – निर्धारयति (अनुमान लगाता है)। इङ्गितज्ञानफला: – (संकेत युक्त ज्ञानरूपी फल वाले)।

व्याख्या – बताया गया विषय (आदेश) पशु के द्वारा भी ग्रहण कर लिया जाता है। घोड़े और हाथी बोधित होकर भार ढोते हैं। विद्वान् व्यक्ति न कहे गए विषय का भी अनुमान कर लेता है। बुद्धियाँ दूसरों के द्वारा किए गए संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल को पा लेती हैं अर्थात् दूसरों के संकेतों से ही गूढ विषय को जान लेती हैं।

क्रोधी हि शुत्रः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।।
यथास्थितः काष्ठागतो हि वहिः,
स एव वह्निर्वहते शरीरम्॥5॥

अन्वयः – नराणां देहविनाशाय प्रथमः शत्रुः देहस्थितः क्रोधः। यथा काष्ठगतः स्थिः वहिः काष्ठम् एव दहते (तथैव शरीरस्थः क्रोधः) शरीर दहते।

शब्दार्थः – देहस्थित: – कायस्थ, देहस्थः (शरीर में स्थित)। काष्ठगत: – दारुगतः (लकड़ी में स्थित)। वनिः – पावकः, अग्निः (अग्नि)। वहते – ज्वालयति (जलाता है)।

व्याख्या – लोगों के शरीर के सर्वनाश के लिए प्रथम शत्रु देह में स्थित क्रोध है जैसे काष्ठ (लकड़ी) में स्थित (लगी हुई) आग लकड़ी को ही जलाती है उसी प्रकार (शरीर में स्थित क्रोध) शरीर को जलाता है।

मृगा मृगैः सडग्मनुव्रमजान्त,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरः।
मूर्खाश्चमूखैःसुधियःसुधीभिः,
समान – शील – व्यसनेषु सख्यम्।।6।।

अन्वयः – मृगाः मृगैः सह, गावश्च गोभिः सह तुरगाः तुरङ्गैः सह. मुर्खाः मुखैः सह, सुधियः, सुधीभि सह अनुव्रजन्ति। सख्यम् समानशीलव्यसनेषु (भवति)।

शब्दार्थ: – अनुव्रजन्ति – अनुगच्छन्ति (पीछे – पीछे चलते हैं)। गाव: – धेनवः (गायें)। तुरगाः – अश्वाः, हयाः (घोडे)। सुधियः – विद्वांसः (विद्वान्), शीलम् – आचरणम्, चरित्रम् (आचरण, चरित्र)। व्यसनेषु – स्वभावे (स्वभाव में, आदत में)।

व्याख्या – हरिण हरिणों के साथ, गायें गायों के साथ, घोड़े घोड़ों के साथ, मुर्ख मूखों के साथ और विद्वान् विद्वानों क साथ ही रहा करते हैं। मित्रता समान आचरण व समान स्वभाव (आदत) वालों में ही होती है।

सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते ॥7॥

अन्वयः – फलच्छया – समन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः। दैवात् यदि फलं नास्ति (वृक्षस्य) छाया केन नियार्यते।

शब्दार्थ: – सेवितव्यः – आश्रयितव्यः (आश्रय लेना चाहिए). समन्वितः – युक्त (युक्त)। दैवात् – भाग्यात् (भाग्य से)। निवार्यते – अपवार्यते, बाध्यते (रोका जाता है।)

व्याख्या – फल और छाया से युक्त विशाल वृक्ष का ही आश्रय लेना चाहिए। भाग्य (दुर्भाग्य) से यदि (वृक्ष पर) फल नहीं हैं, तो (भी) छाया (भला) किससे रोकी जा सकती है। अर्थात् छाया तो आसानी से मिल जाती है

अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः ।।8।।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

अन्वयः – अमन्त्रम् अक्षरं नास्ति, अनौषधम् मूलं नास्ति, अयोग्यः पुरुषः नास्ति, तत्र योजकः दुर्लभः।

शब्दार्थ: – अमन्त्रम् – मन्त्रहीनम् (मन्त्र रहित)। मूलम् – जडम् (मूल)। दुर्लभः – दुष्प्राप्यः (दुर्लभ)।

व्याख्या – मन्त्र रहित (अक्षर वास्तव में) अक्षर नहीं हैं। औषध रहित (जड़ वास्तव में) जड़ नहीं है। अयोग्य (पुरुष वास्तव में) पुरुष नहीं है। वहाँ ढूढने वाला दुर्लभ होता है।

संपतौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्त श्रास्तमये तथा ।।9।।

अन्वयः – महताम् संपतौ च एकरूपता भवति।
यथा – सविता उदये रक्तः भवति, तथा अस्तमये च रक्तः भवति।

शब्दार्थ: – महताम् – हात्मनाम् (महात्माओं का)। सविता – सूर्यः, रविः (सूर्य)। रक्तः – लोहितः, शोणः (लाल)।

व्याख्या – सम्पत्ति और विपत्ति में महापुरुष एक समान ही रहते हैं। जैसे सूर्य उदय के समय भी लाल होता है तथा अस्त के समय भी लाल ही होता है

विचित्रे खलु सिंसारे नास्ति किञ्चित्रिरर्थकम्।
अश्वचेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः।।10।।

अन्वयः – विचित्रे संसारे खल किञ्चित निरर्थक नास्ति। चेत् धावने वीरः (ताहि) भारस्य बहने खरः (वीरः) अस्ति।

शब्दार्थः – निरर्थकम् – वृथा, व्यर्थम् (व्यर्थ)। खर: – गर्दभः (गधा)।

व्याख्या – इस विचित्र संसार में कुछ भी व्यर्थ नहीं है। घोड़ा यदि दौड़ने में वीर (श्रेष्ठ) है तो गधा भार ढोन में श्रेष्ठ है।

लोकानाम अन्वयः

1. मनुष्याणां शरीरस्थः महान् शत्रुः आलस्यम्। उद्यमसमः बन्धुः न अस्ति यं कृत्वा (मनुष्यः) न अवसीदति।

2. गुणी गुणं वेत्ति, निर्गुणः (गुणं) न वेत्ति, बली बलं वेत्ति, निर्बलः (बल) न वेत्ति, वसन्तस्य गुणं पिकः (वेत्ति), वायसः न (वेत्ति), सिंहस्य बलं करी (वेत्ति), मुषक: न।

3. यः निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति सः तस्य अपगमे ध्रुव प्रसीदति यस्य मनः अकारणद्वेषि (अस्ति) जनः तं कथं परितोषयिष्यति।

4, पशुना अपि उदीरितः अर्थः गृह्यते, हयाः नागाः च बोधिताः (भार) वहन्ति, पण्डितः जनः अनुक्तम् अपि ऊहति, बुद्धयः परेग्तिज्ञानफलाः भवन्ति।

5. नराणां देहविनाशनाय प्रथमः शत्रुः देहस्थितः क्रोधः। यथा काष्ठगतः स्थितः वह्निः काष्ठम् एव दहते (तथैव शरीरस्थः क्रोधः) शरीरं दहते ।।

6. मृगाः मृगैः सह, गावश्च गोभिः सह, तुरगाः तुरगैः सह, मूर्खाः मूर्खः सह, सुधियः सुधीभिः सह अनुव्रजन्ति। समानशीलव्यसनेषु सख्यम् (भवति)।

7. फलच्छाया समन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः। दैवात् यदि फलं नास्ति (वृक्षस्य) छाया केन निवार्यते।

8. अमन्त्रम् अक्षरं नास्ति, अनौषधम् मूलं नास्ति, अयोग्य: पुरुषः नास्ति, तत्र योजक: दुर्लभः।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि

9. महताम् संपत्तौ विपत्तौ च एकरूपता भवति। यथा – सविता उदये रक्तः भवति, तथा अस्तमये च रक्तः भवति।

10. विचित्रे संसारे खलु किञ्चित् निरर्थकं नास्ति। अश्वः चेत् धावने वीरः, (तर्हि) भारस्य वहने खरः (वीरः) अस्ति ।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 8 विचित्रः साक्षी

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) निर्धनः जनः कथं वित्तम् उपार्जितवान्?
उत्तर:
निर्धनः जनः अत्यधिक परिश्रम्य वित उपार्जितवान्।

(ख) जनः किमर्थं पदातिः गच्छति?
उत्तर:
जनः अर्थपिडीतेन् पदातिः गच्छति।

(ग) प्रसृते निशान्धकारे स किम् अचिन्तयत्?
उत्तर:
प्रसृते निशान्धकारे स अचिन्तयत, यत् “विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावह।”

(घ) वस्तुतः चौरः कः आसीत्?
उत्तर:
वस्तुतः चौरः आरक्षी एव आसीत्।

(ङ) जनस्य क्रन्दनं निशम्य आरक्षी किमुक्तवान्?
उत्तर:
जनस्य क्रन्दनं निशम्य आरक्षी उक्तवान्-“रे दुष्ट! तास्मिन् दिने त्वया अहं चोरितायाः मजूषायाः वारितः इदानी निज कृत्यस्य फलं भुङश्व! आस्मिन् चौर्या भियोगे, त्वं वर्ष त्रयस्य कारादण्ड लाप्स्यसे इति।

(च) मतिवैभवशालिनः दुष्कराणि कार्याणि कथं साधयन्ति?
उत्तर:
मतिवैभवशालिनः दुष्कराणि कार्याणि नीतिं युक्त च समालम्ब्य लीलयैव साधयन्ति।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

प्रश्न 2.
रेखाङ्कितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) पुत्रं द्रष्टुं सः प्रस्थितः।
उत्तर:
कं द्रष्टुं सः प्रस्थितः?

(ख) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तर:
करुणापरो गृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत्?

(ग) चौरस्य पादध्वनिना अतिथि: प्रबुद्धः।
उत्तर:
कस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः?

(घ) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्रः आसीत्।
उत्तर:
न्यायाधीशः कः आसीत्?

(ङ) स भारवेदनया क्रन्दति स्म।
उत्तर:
कथम् क्रन्दति स्म?

(च) उभौ शवं चत्वरे स्थापितवन्तौ।
उत्तर:
उभौ शवं कुत्र स्थापितवन्तौ?

प्रश्न 3.
यथानिर्देशमुत्तरत-

(क) ‘आदेशं प्राप्य उभौ अचलताम्’ अत्र किं कर्तृपदम्?
उत्तर:
आरक्षी चौर्ययौ च

(ख) ‘एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तत् वर्णयामि’ – अत्र ‘मार्गे’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
अध्वनि

(ग) ‘करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्’ – अत्र ‘तस्मै’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तर:
निर्धन जनाय

(घ) ‘ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्’ अस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तर:
आदिस्टवान्

(ङ) ‘दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिन:’ – अत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
मति

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

प्रश्न 4.
सन्धि/सन्धिविच्छेदं च कुरुत-

(क) पदातिरेव – ________ + ________
उत्तर:
पदातिरेव – पदातिः + एव

(ख) निशान्धकारे – ________ + ________
उत्तर:
निशान्धकारे – निशा + अन्धकारे

(ग) अभि + आगतम् – ________
उत्तर:
अभि + आगतम् – अभ्यागतम्

(घ) भोजन + अन्ते – ________
उत्तर:
भोजन + अन्ते – भोजनान्ते

(ङ) चौरोऽयम् – ________ + ________
उत्तर:
चौरोऽयम् – चौरः + अयम्

(च) गृह + अभ्यन्तरे – ________
उत्तर:
गृह + अभ्यन्तरे – गृहाभ्यन्तरे

(छ) लीलयैव – ________ + ________
उत्तर:
लीलयैव – लीलया + एव

(ज) यदुक्तम् – ________ + ________
उत्तर:
यदुक्तम् – यत् + उक्तम्

(झ) प्रबुद्धः + अतिथि: – ________
उत्तर:
प्रबुद्धः + अतिथिः – प्रबुद्धोऽतिथि:

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि पदानि भिन्न-भिन्न प्रत्ययान्तानि सन्ति।
तानि पृथक् कृत्वा निर्दिष्टानां प्रत्ययानामधः लिखत-

परिश्रम्य, उपार्जितवान्, दापयितुम्, प्रस्थितः, द्रष्टुम् . विहाय, पृष्टवान्, प्रविष्टः, आदाय, क्रोशितुम्, नियुक्तः, नीतवान्, निर्णतुम्, आदिष्टवान्, समागत्य, मुदितः।

ल्यप् क्त क्तवतु तुमुन्
________ ________ ________ ________
________ ________ ________ ________
________ ________ ________ ________
उत्तर:
ल्यप्  क्त  क्तवतु  तुमुन्
परिश्रम्य  प्रास्थितः  उपार्जितवान्  दापयितुम्
विहाय  प्रविष्टः  पृष्टवान  द्रष्टुम्
आदाय  नियुक्तः  नीतवान्  क्रोशितुम्
समागत्य  मुर्दितः  आदिष्टवान्  निर्णतुम्

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानि वाक्यानि बहुवचने परिवर्तयत-

(क) स बसयानं विहाय पदातिरेव गन्तुं निश्चयं कृतवान्।
उत्तर:
ते बसयानं विहाय पदातिरेव गंतुम् निश्चयं कृतवन्तः।

(ख) चौरः ग्रामे नियुक्तः राजपुरुषः आसीत्।
उत्तर:
चौराः ग्रामे नियुक्ताः राजपुरुषाः आसन्।

(ग) कश्चन चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
उत्तर:
केचन चौराः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टाः।

(घ) अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं स्थापितवन्तौ।
उत्तर:
अन्येषुः ते न्यायालये स्व-स्व-पक्षं स्थापितवन्त।

(आ) कोष्ठकेषु दत्तेषु पदेषु यथानिर्दिष्टां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(क) सः __________ निष्क्रम्य बहिरगच्छत्। (गृहशब्दे पंचमी)
उत्तर:
गृहात्

(ख) गृहस्थ: ___________ आश्रयं प्रायच्छत्। (अतिथिशब्दे चतुर्थी)
उत्तर:
अतिथये

(ग) तौ __________ प्रति प्रस्थितौ। (न्यायाधिकारिन् शब्दे द्वितीया)
उत्तर:
न्यायोधिशं

(घ) ___________ चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्स्यसे। (इदम् शब्द सप्तमी)
उत्तर:
अस्मिन्

(ङ) चौरस्य ___________ प्रबुद्धः अतिथि:। (पादध्वनिशब्दे तृतीया)
उत्तर:
पादध्वनिना

प्रश्न 7.
भिन्नप्रकृतिकं पदं चिनुत-

(क) विचित्रा, शुभावहा, शङ्कया, मञ्जूषा
उत्तर:
शङ्कया

(ख) कश्चन, किञ्चित्, त्वरितं, यदुक्तम्
उत्तर:
कश्चन

(ग) पुत्रः, तनयः, व्याकुलः, तनूज:
उत्तर:
व्याकुलः

(घ) करुणापरः, अतिथिपरायणः, प्रबुद्धः, जनः
उत्तर:
प्रबुद्धः

अन्यपरीक्षोपयोगी प्रश्नाः

प्रश्न 1.
रेखाड्किंत-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत-

(क) स: न्यायाधीशम् अभिवाद्य निवेदितवान्।
उत्तर:
सः कम् अभिवाद्य निवेदितवान्?

(ख) शवं न्यायालये आनेतुम् आदिष्टवान्।
उत्तर:
शव कुत्र आनेतुम् आदिष्टवान्?

(ग) ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।
उत्तर:
कस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्?

(घ) असौ गन्तव्यात दूरे आसीत्।
उत्तर:
असौ कस्मात् दूरे आसीत्?

(च) रुग्ण्ताम् आकर्ण्य व्याकुलः जातः।
उत्तर:
काम् आकर्ण्य व्याकुलः जातः?

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

प्रश्न 2.
प्रस्तुत पाठं पठित्वा अधोलिखिति प्रश्नानां उत्तराणि लिखत-

1. एकपदेन उत्तरत

(क) पिता कस्य रुग्णताम् आकर्ण्य व्याकुलः जातः?
उत्तर:
तनूजस्य

(ख) गृही कीदृशः आसीत्?
उत्तर:
करुणापरः

(ग) वस्ततुः चौरः कः आसीत्?
उत्तर:
आरक्षी

(घ) न्यायाधीशः कं दोषभाजनम् अमन्यत?
उत्तर:
आरक्षिणम्

(च) सुपुष्टदेहः कः आसीत्?
उत्तर:
आरक्षी।

योग्यताविस्तारः

(क) विचित्रः साक्षी
न्यायो भवति प्रमाणाधीनः। प्रमाणं विना न्यायं कर्तुं न कोऽपि क्षमः सर्वत्र। न्यायालयेऽपि न्यायाधीशाः यस्मिन् कस्मिन्नपि विषये प्रमाणाभावे न समर्थाः भवन्ति। अतएव, अस्मिन् पाठे चौर्याभियोगे न्यायाधीशः प्रथमतः साक्ष्य (प्रमाणम्) विना निर्णेतु नाशक्नोत्। अपरेधुः यदा स शवः न्यायाधीश सर्व निवेदितवान् सप्रमाण तदा सः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जनं ससम्मान मुक्तवान्। अस्य पाठस्य अयमेव सन्देशः।

(ख) मतिवैभवशालिनः
बुद्धिसम्पत्तिसम्पन्नाः। ये विद्वांसः बुद्धिस्वरूपविभवयुक्ताः ते मतिवैभवशालिनः भवन्ति। ते एव बुद्धिचातुर्यबलेन असम्भवकार्याणि अपि सरलतया कुर्वन्ति।

(ग) स शवः
न्यायाधीश बंकिमचन्द्रमहोदयैः अत्र प्रमाणस्य अभावे किमपि प्रच्छनः जनः साक्ष्य प्राप्तुं नियुक्तः जातः। यद् घटितमासीत् सः सर्वं सत्यं ज्ञात्वा साक्ष्यं प्रस्तुतवान्। पाठेऽस्मिन् शवः एव ‘विचित्रः साक्षी’ स्यात्।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी Summary Translation in Hindi and English

पाठपरिचिय-
प्रस्तुत पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा बंगला के प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिये गये फैसले पर आधारित है। सत्यासत्य के निर्णय हेतु न्यायाधीश कभी-कभी ऐसी युक्तियों का प्रयोग करते हैं जिससे साक्ष्य के अभाव में भी न्याय हो सके। इस कथा में भी विद्वान् न्यायाधीश ने ऐसी ही युक्ति का प्रयोग कर न्याय करने में सफलता पाई है।

(1)

कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययन संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्थ रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलोजातः पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकार्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।

पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। निशान्धकारे प्रसते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा। एवं विचार्य स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेकां मञ्जूषाम् आदाय पलायित:। चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोऽतिथि: चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, परं विचित्रमघटत। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौर मत्वाऽभयिन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।

अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्र: उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यता किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।

शब्दार्थ:
भूरि – पर्याप्तम् (अत्यधिक)
उपार्जितवान् – अर्जितवान् (कमाया)
निवसन् – वासं कुर्वन् (रहते हुए)
प्रसृते – विस्तृते (फैलने पर)
विजने प्रदेशे – एकान्तप्रदेशे (एकान्त प्रदेश में)
शुभावहा – कल्याणप्रदा (कल्याणकारी)
गृही – गृहस्वामी (गृहस्थ)
दैवगतिः – भाग्यस्थितिः (भाग्य की लीला)
पलायितः – वेगेन निर्गत: पलायनमकरोत् (भाग गया, चला गया)
प्रबुद्धः – जागृतः (जागा हुआ)
त्वरितम् – शीघ्रम् (शीघ्रगामी)
प्रस्थितः – गतः (चला गया)
अर्थकार्येन – धनस्य अभावेन (धनाभाव के कारण)
पदातिरेव – पादाभ्याम् एव (पैदल ही)
पुंसः – पुरुषस्य (मनुष्य का)
निहिताम् – स्थापिताम् (रखी हुई)
अन्वधावत् – अन्वगच्छत् (पीछे-पीछे गया)
क्रोशितुम् चीत्कर्तुम् (जोर जोर से कहने / चिल्लाने)
तारस्वरेण – उच्चस्वरेण (ऊँची आवाज़ में)
अभर्त्सयन् – भर्त्सनाम् अकुर्वन् (भला-बुरा कहा)
प्रख्याप्य – स्थाप्य (स्थापित करके)
चौर्याभियोगे – चौरकर्मणि, चौर्यदोषारोपे (चोरी के आरोप में)
नीतवान् – अनयत् (ले गया)
अवगत्य – ज्ञात्वा (जानकर)
दोषभाजनम् – दोषपात्रम् (दोषी)
उपस्थातुम् – उपस्थापयितुम् (उपस्थित होने के लिए)
आरक्षिणम् – सैनिकम् (रक्षक पुरुष) (सैनिक को)
आदिष्टवान् – आज्ञां दत्तवान् (आज्ञा दी)
स्थापितवन्तौ – स्थापनां कृतवन्तौ (स्थापना करके)
तत्रत्यः – तत्र भवः (वहाँ का)
न्यवेदयत – प्रार्थयत (प्रार्थना की)
क्रोशद्वयान्तराले – द्वयोः क्रोशयोः मध्ये (दो कोस के मध्य)
आदिश्यताम् – आदेशं दीयताम् (आज्ञा दीजिए)

सरलार्थ: – किसी गरीब व्यक्ति ने अत्यधिक मेहनत करके कुछ धन इकट्ठा किया। वह अपने पुत्र को किसी कॉलेज में प्रवेश दिलाने में सफल हो गया। उसका पुत्र वहीं छात्रावास में रहते हुए अध्ययन में जुट गया। एक बार वह पिता अपने पुत्र को बीमार सुनकर व्याकुल बैचेन हो गया और पुत्र को देखने चल पड़ा परन्तु धन की कमी के कारण पिडीत वह बस को छोड़कर पैदल ही चल पडा।

पैदल चलने के कारण सायंकाल के समय में भी वह (अपने) गन्तव्य से दूर था रात में अंधकार फैलने पर (सुनसान) प्रदेश में पैदल यात्रा करना उचित नहीं था। ऐसा विचार कर वह पास में स्थित गाँव में रात्रि-निवास करने के लिए किसी गृहस्थ के यहां पहुंच गया। दयालु गृहस्थ ने उसे आश्रय दे दिया।

भाग्य की गति अनोखी है। उसी रात में, उस घर में कोई चोर भीतर घुस आया। वहाँ रखी एक पेटिका को लेकर भाग गया। चोर के पैरों की आवाज सुनकर जागा हुआ अतिथि चोर की आंशका से उसके पीछे दोड़ा और उसे पकड़ लिया, किन्तु अनोखी घटना हो गई। चोर ही जोर-जोर से चिल्लाने लगा-“यह चोर है, यह चोर है” ऐसा उसकी ऊँचा आवाज से जागे हुए ग्रामीण अपने घर से निकलकर वहां आए और बेचारे, अतिथि को ही चोर मानकर निन्दा करने लगे। जबकि गांव का रखवाला ही चोर था। उसी क्षण (पुलिस वाले) ने उस अतिथि को ‘यह चोर है’ ऐसा मानकर जेल में डाल दिया।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

अगले दिन वह रखवाला चोरी के आरोप में उस न्यायालय ले गया। न्यायाधीश बंकिमचन्द्र ने दोनों से अगल-अगल विवरण सुना। सारा वृत्तान्त जानकर उन्होंने उसे निर्दोष माना और रखवाले को दोषी। किन्तु (सबूत) की कमी से वे निर्णय नहीं कर सके। इसके बाद उन्होंने उन दोनों को अगले दिन पेश होने के लिए आदेश दिया। अगले दिन उन दोनों ने न्यायालय में अपना-अपना पक्ष पुनः रखा। तभी वहाँ के किसी कर्मचारी ने आकर निवेदन किया, कि यहाँ से दो कोस की दूरी पर कोई व्यक्ति किसी के द्वारा मार दिया गया है। उसका पार्थिव शरीर राजमार्ग के निकट है। आदेश दीजिए, क्या किया जाए? ऐसा। न्यायाध श ने रखवाले और आरोपी को (वह) शव न्यायालय में लाने का आदेश दिया।

(2)

आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देहं स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ। आरक्षी सुपुष्टदेह आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकाय:। भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्। स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदित आरक्षी तमुवाच-‘रे दुष्ट! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लफ्यसे” इति प्रोच्य उच्चैः अहसत्। यथाकथञ्चिद् उभौ शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तौ।

न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्ष प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदितवान्- मान्यवर! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ‘त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः, अत: निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्स्य से’ इति।

न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।

अतएवोच्यते-
दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीतिं युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते॥

शब्दार्थ:
उपेत्य – समीपं गत्वा (पास जाकर)
काष्ठपटले – काष्ठस्य पटले (लकड़ी के तख्ते पर)
निहितम् – स्थापितम् (रखा गया)
पटाच्छादितम् – वस्त्रेणावृतम् (कपड़े से ढका हुआ)
वहन्ती – धारयन्तौ (धारण करते हुए, वहन करते हुए)
कृशकायः – दुर्बल शरीरम् (कमजोर शरीरवाला)
भारवतः – भारवाहिनः (भारवाही)
भारवेदनया – भारपीडया (भार की पीड़ा से)
क्रन्दनम् – रोदनम् (रोने को)
निशम्य – श्रुत्वा, आकर्ण्य (सुन करके)
मुदितः – प्रसन्नः (प्रसन्न)
भुव – भोगं कुरु (भोगो)
चत्वरे – चतुर्मार्ग/चतुष्पथे (चौराहे पर)
लप्स्यसे – प्राप्स्यसे (प्राप्त करोगे)
प्रावारकम् – उत्तरीयवस्त्रम् (ऊपर ओढ़ा हुआ वस्त्र)
अपसार्य – अपवार्य (दूर करके)
अभिवाद्य – अभिवादनं कृत्वा (अभिवादन करके)
अध्वनि – मार्गे (रास्ते में)
यदुक्तम् – यत् कथितम् (जो कहा गया)
वारितः – निवारितः (रोका गया)
मुक्तवान् – अत्यजत् (छोड़ दिया)
समालम्ब्य – आश्रयं गृहीत्वा (सहारा लेकर)
लीलयैव – कौतुकेन (सुगमतया) (खेल-खेल में)
आदिश्य – आदेशं दत्त्वा (आदेश देकर)

सरलार्थ – आदेश पाकर दोनों चल दिए। वहा पहुंचकर लकड़ी के फट्ट (तखते) पर रख हुए तथा कपड़े से ढके हुए (शव) को कंधे पर लादे हुए न्यायालय की ओर चल दिए। रखवाला तन्दुरुस्त शरीर वाला था। और आरोपी दुर्बल शरीर वाला। भारी शव को कंधे पर ढोना उसके लिए कठिन था। वह भार की पीड़ा से रो रहा था। उसके रोने को सुनकर रखवाला उससे बोला-‘अरे दुष्ट! उस दिन तूने मुझे चोरी हुई पेटिका लेने से रोका था। अब अपनी करनी का फल भोग। इस चोरी के मुकदमे में तू तीन वर्ष का कारावास पाएगा।” ऐसा कहकर वह जोर से हँसा। जिस किसी तरह उन दोनों ने शव लाकर एक चौराहे पर रख दिया।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी

न्यायाधीश ने उन दोनों को फिर से घटना के विषय में कहने का आदेश दिया। आरक्षी (रखवाले) के अपना पक्ष प्रस्तुत करते समय आश्चर्य हो गया-उस शव ने अपनी चादर हटाकर न्यायाधीश को प्रणाम करके निवेदन किया-मान्यवर! इस आरक्षी ने मार्ग में जो कहा वह बताता हूँ-‘तूने मुझे चुराई गई पेटिका लेने से रोका था, इसलिए अपने किए का फल भोग। इस चोरी के मुकदमे में तू तीन वर्ष का कारावास पाएगा’ ऐसा।

न्यायाधीश ने आरक्षी को कारावास का दण्ड सुनाया और उस व्यक्ति (अतिथि/आरोपी) को सम्मान सहित छोड़ दिया। इसीलिए कहा गया है-

बुद्धि के वैभव से युक्त लोग कठिन कार्यों को भी नीति और उपाय का सहारा लेकर खेल-खेल में (सरलता से ही) कर लेते हैं।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

Detailed, Step-by-Step NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT (CBSE) Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि एकपदेन लिखत –

(क) वनराजः कैः दुरवस्थां प्राप्तः?
उत्तर:
वानरेः

(ख) कः वातावरणं कर्कशध्वनिना आकुलीकरोति?
उत्तर:
काक:

(ग) काकचेष्टः विद्यार्थी कीदृशः छात्रः मन्यते?
उत्तर:
आदर्श

(घ) कः आत्मानं बलशाली, विशालकायः, पराक्रमी च कथयति।
उत्तर:
गजः

(ङ) बकः कीदृशान् मीनान् क्रूरतया भक्षयति?
उत्तर:
वराकान्

(च) मयूरः कथं नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति?
उत्तर:
पिच्छानुद्घाट्य

(छ) अन्ते सर्वे मिलित्वा कस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवति?
उत्तर:
उल्लूकस्य

(ज) अस्मिन्नाटके कति पात्राणि सन्ति?
उत्तर:
दश

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत –

(क) नि:संशयं कः कृतान्तः मन्यते?
उत्तर:
नि:संशयं चन्तुवः कृतान्तः मन्यते।

(ख) बकः वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् कथं चिन्तयितुं कथयति?
उत्तर:
बकः वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् चिन्तयितुं कथयति यत् सः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषाम् रक्षायाः करिष्यति।

(ग) अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथम किं वदति?
उत्तर:
प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथम कथयति “भोः भोः प्राणिनः यूयम सर्वे एव में सन्ततिः। कथं मिथ: कलह कुर्वन्ति।

(घ) यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा कथं विप्लवेत्?
उत्तर:
यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा नौकाइव विप्लवेत्।

प्रश्न 3.
रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) सिंहः वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थः एवासीत्।
उत्तर:
सिंहः वानराभ्यां किमर्थ असमर्थः एवासीत्?

(ख) गज; वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
उत्तर:
गजः वन्यपशून् तुदन्तं केन् पोथयित्वा मारयति?

(ग) वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
उत्तर:
वानरः आत्मानं कस्मै योग्यः मन्यते?

(घ) मयूरस्य नृत्यं प्रकृते: आराधना।
उत्तर:
मयूरस्य नृत्यं कया आराधना?

(ङ) सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
उत्तर:
सर्वे किम् प्रणमन्ति?

प्रश्न 4.
शुद्धकथनानां समक्षम् आम् अशुद्धकथनानां च समक्षं न इति लिखत –

(क) सिंहः आत्मानं तुदन्तं वानरं मारयति।
(ख) का-का इति बकस्य ध्वनिः भवति।
(ग) काकपिकयोः वर्णः कृष्णः भवति।
(घ) गजः लघुकायः, निर्बल: च भवति।
(ङ) मयूरः बकस्य कारणात् पक्षिकुलम् अवमानित मन्यते।
(च) अन्योन्यसहयोगेन प्राणिनाम् लाभ: जायते।
उत्तर:
(क) न
(ख) न
(ग) आम
(घ) न
(ङ) न
(च) आम्

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –
स्थितप्रज्ञः, यथासमयम्, मेध्यामध्यभक्षकः, अहिभुक्, आत्मश्लाघाहीनः, पिकः

(क) काक:………………..भवति।
उत्तर:
मेध्यामध्यभक्षकः

(ख) ………………..परभृत् अपि कथ्यते।
उत्तर:
पिकः

(ग) बकः अविचल:………………….इव तिष्ठति।
उत्तर:
स्थितप्रज्ञः

(घ) मयूरः……………….इति नाम्नाऽपि ज्ञायते।
उत्तर:
अहिभुक्

(ङ) उलूक………………….. पदनिर्लिप्तः चासीत्।
उत्तर:
आत्मश्लाघीहीन:

(च) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते…………..!
उत्तर:
यथासमयमा

प्रश्न 6.
परिचयं पठित्वा पात्रस्य नाम लिखत –

(क) अहं शुण्डेन कमपि पोथयित्वा मारयितुं समर्थः।
उत्तर:
गजः

(ख) मम सत्यप्रियता सर्वेषां कृते उदाहरणस्वरूपा।
उत्तर:
काक:

(ग) मम पिच्छानामपूर्व सौन्दर्यम्।।
उत्तर:
मयूरः

(घ) अहं पराक्रमिणं भयंकर वापि जन्तुं पराजेतु समर्थः।
उत्तर:
वानरः

(ङ) अहं वनराजः। कथं सर्वे मिलित्वा मां तुदन्ति?
उत्तर:
सिंहः

(च) अहम् अगाधजलसञ्चारी अपि गर्व न करोमि?
उत्तर:
प्रकृतिमाता

(छ) अहं सर्वेषां प्राणिनां जननी अस्मि।
उत्तर:
प्रकृतिमाता

(ज) एषः तु करालवक्त्रः दिवान्धः चास्ति।
उत्तर:
काकः

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

प्रश्न 7.
वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा लिखत उदाहरणम्- क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च। – क्रुधन सिंहेन इतस्ततः धाव्यते गय॑ते च।

(क) त्वया सत्यं कथितम्।
उत्तर:
त्वं सत्यं कथितम्।

(ख) सिंहः सर्वजन्तून् पृच्छति।
उत्तर:
सिहेन् सर्वजन्तून् पृच्छ।

(ग) काकः पिकस्य संतति पालयति।
उत्तर:
काकेन् पिकस्य सन्ततिं पालयते।

(घ) मयूरः विधात्रा एवं पक्षिराज: वनराजः वा कृतः।
उत्तर:
विधाता मयूरं एव पक्षिराज: वनराज: वा अकरोत।

(ङ) सर्वैः खगैः कोऽपि खगः एव वनराजः कर्तुमिष्यते
उत्तर:
सर्वाः खगाः कोऽपि खगः एव वनराजः कर्तुम् इच्छाति स्म।

(च) सर्वे मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वन्तु।
उत्तर:
सर्वे मिलित्वा प्रकृति सौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वेयुः।

प्रश्न 8.
समासविग्रह समस्तपदं वा लिखत –

(क) तुच्छजीवैः …………..
(ख) वृक्षोपरि …………….
(ग) पक्षिणां सम्राट् ……………………..
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः ……………..
(ङ) अपूर्वम् ………………
(च) व्याघ्रचित्रका …………………
उत्तर:
(क) तुच्छजीवैः तुच्छ जीवैः।
(ख) वृक्षोपरि वृक्षस्य उपरि।
(ग) पक्षिणां सम्राट् पक्षिसम्राट।
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः स्थित प्रज्ञः।
(ङ) अपूर्वम् न पूर्वः।
(च) व्याघ्रचित्रका व्याघ्र च चित्रकाश्च।

प्रश्न 9.
प्रकृतिप्रत्ययविभागं कुरुत/योजयित्वा वा पदं रचयत –

(क) क्रुध-क्त ………….
(ख) आकृष्य …………….
(ग) सत्यप्रियता ……………
(घ) पराक्रमी ……………..
(ङ) कूर्द क्त्वा ………………
(च) शृण्व न् …………………
उत्तर:
(क) क्रुध्+क्त कुद्धः।
(ख) आकृष्य आ + कृष् + ल्यप्
(ग) सत्यप्रियता सत्यप्रिय तिल।
(घ) पराक्रमी पराक्रम + डीप।
(ङ) कू क्त्वा कुर्दयित्वा।
(च) शृण्वन् शुण + शत्।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

योग्यताविस्तारः

विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चित् निरर्थकम्।
अश्वश्चेत् धावने वीरः, भारस्य वहने खरः।।
महान्तं प्राप्य सद्बुद्धे! संत्यजेन्न लघु जनम्।
यत्रास्ति सूचिकाकार्य कृपाणः किं करिष्यति।।

‘शाण्डिल्यशतकम्’ से उद्धृत ये दोनों श्लोक भी इसी बात की पुष्टि करते हैं कि संसार में कोई भी छोटा या बड़ा नहीं है, सभी का अपना-अपना महत्त्व है जैसे- घोड़ा यदि दौड़ने में निपुण है तो गधा भारवहन में, सुई जोड़ने का कार्य करती है तो कृपाण काटने का अतः संसार की क्रियाशीलता और गतिशीलता में सभी का अपना-अपना महत्त्व है। सभी के अपने-अपने कार्य हैं, अपना-अपना योगदान है अत: हमें न तो किसी कार्य को छोटा या बड़ा, तुच्छ या महान् समझना चाहिए और न ही किसी प्राणी को। आपस में मिलजुल कर सौहार्द-पूर्ण तरीके से जीवन यापन करने में ही प्रकृति का सौन्दर्य है। विभिन्न प्राणियों से सम्बन्धित निम्नलिखित श्लोकों को भी पढ़िए और रसास्वादन कीजिए

इन्द्रियाणि च संयम्य बकवत् पण्डितो नरः।
देशकालबलं ज्ञात्वा सर्वकार्याणि साधयेत्।।
काकचेष्टः बकध्यानी श्वाननिद्रः तथैव च।
अल्पाहारः गृहत्यागः विद्यार्थी पञ्चलक्षणम्।।
स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिग्रन्नपि भुजङ्गमः।
हसन्नपि नृपो हन्ति, मानयन्नपि दुर्जनः।।
प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यो, देवोऽपि तं लङ्घयितुं न
शक्तः ।
तस्मान्न शोचामि न विस्मयो मे यवस्मदीयं न हि
तत्परेषाम्॥
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्

वस्तुतः मित्रों के बिना कोई भी जीना पसन्द नहीं करता चाहे उसके पास बाकी सभी अच्छी चीज़ क्यों न हो अत: हमें सभी के साथ मिलजुल कर, अपने आस-पास के वातावरण की तथा प्रकृति की सुरक्षा और सुन्दरता में सदैव सहयोग करना चाहिए वस्तुतः तभी हमारी ये कामनाएँ भी सार्थक हो सकती हैं

सर्वे भवन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चित् दुःखभाग्भवेत्।।
तथा च
अधुना रमणीया हि सृष्टिरेषा जगत्पतेः।
जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्तां भावयन्तः परस्परम्

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Translation in Hindi and English

पाठपरिचय – आजकल हम देखते है सभी जगह समाज में प्राय: सभी स्वयं को श्रेष्ठ समझते है एवं एक दूसरे का अपमान करते है प्रायः पारस्परिक व्यवहार में दूसरों के कल्याण के विषय में तो सोच ही नही रह गई है सभी स्वार्थ साधन में हो लगे हुए हैं और जीवन का उद्देश्य ऐसे लोगों के लिए यही बन गया है कि
नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्
अत: समाज में मेल जोल बढ़ाने की दृष्टि से इस पाठ में पशु – पक्षियों के माध्यम से समाज में स्वयं को दूसरों से श्रेष्ठ दिखाने के प्रयास को दिखाते हुए प्रकृति माता के माध्यम से अन्त में यह दिखाने का प्रयास किया गया है कि सभी का यथासमय अपना – अपना महत्त्व है तथा सभी एक दूसरे पर आश्रित हैं अतः हमें परस्पर विवाद करते हुए नहीं अपितु मिल – जुलकर रहना चाहिए तभी हमारा कल्याण संभव है।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

1. (वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी अपि वहति।) एकः सिंह: सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छ धुनोति। क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूदित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति एवमेव वानरा – वारं वार सिंह तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति पर किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।
निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति
सिंह – (क्रोधेन गर्जन्) भो:! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एक: वानर – यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः।
राजा तु रक्षकः भवत्ति परं भवान् तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थ: नासि तहिं कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानर – किं न श्रुता त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा। जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः।।
काक – आम् सत्यं कथित त्वया – वस्तुत: वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः ।
पिक – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितु, यत्र तत्र काक: इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोपि। न रूपं न ध्वनिरस्ति। कृष्णवर्ण, मेध्यामध्यभक्षक त्वा कथं वनराज मन्यामहे वयम्?
काक – अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तहिं त्वं कि गौराङ्ग? अपि च विस्मयते कि यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा – ‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेतु’ – इति प्रकारेण। अस्माक परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्टः विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
पिक – अलम् अलम् अतिविकत्थनेन। किं विस्मयते यत् काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः। वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिक: पिकः।।

शब्दार्थ: –
धुनोति – धु – गृहीत्वा आन्दोलयति (पकड़ कर घुमा देता है)
कर्णमाकृष्य – श्रोत्रं कर्षयित्वा कर्णम् आकृष्य (कान खींच कर)
तुदतः – अवसादयतः (तंग करते हैं)
कलरवम् – पक्षिणां कूजनम् (चहचहाहट को)
सन्नपि – सन्+अपि (होते हुए भी)
वित्रस्तान् – विशेषेण भौतान् (विशेषरूप से डरे हुओं को) कृतान्तः
यमराजः – मृत्यु का देवता यमराज (जीवन का अन्त करने वाले)
अनृतम् – न ऋतम्, अलीकम् (असत्य)
अतिविकत्थनम् – आत्मश्लाघा (डोंगे मारना)

सरलार्थ: –
(वन का दृश्य है पास में एक नदी भी बह रही है) एक शेर सुखपूर्वक विश्राम कर रहा होता है उसी समय एक बन्दर आकर शेर की पूँछ को पकड़कर घूमाता है। क्रोधित शेर उसको पकड़ने की इच्छा करता है किंतु बंदर तो वृक्ष से दूसरा बंदर आकर शेर के कान को खिंचकर पुनः वृक्ष के उपर चढ़ जाता है इस प्रकार बंदर बार बार शेर को तंग करते है।

क्रोधित शेर इधर – उधर छोड़ता है, गार्जन करता है किंतु कुछ भी करने में असमर्थ होता है। बंदर हँसते है और पेड़ के उपर विभिन्न प्रकार के पक्षी भी शेर की ऐसी दशा देखकर साथ में कलरव (कूजन) करते है।
निद्रा भंङ्ग होने क दुःख से दुःखी वनराज (शेर) तुच्छ जीवों के द्वारा अपनी ऐसी दशा (दुर्दशा) देखकर सभी जन्तु से पूछता है

सिंह – (क्रोध से गर्जना करते हुए) अरे! मैं वन का राजा हूँ कोई भय नहीं है (तुम्हें) तुम सभी मिलकर मुझे क्यों परेशान कर रहे हो?
एक बंदर – क्यों कि तुम वनराज होने में सर्वथा अयोग्य हो! राजा तो रक्षा करता है किंतु तुम तो भक्षण करते हो और भी तुम अपनी रक्षा करने में भी समर्थ नहीं हो तो हमारी रक्षा कैसे करोगें।
दूसरा बंदर – क्या पंचतंत्र में कही हुई बात तुम्हारे द्वारा नहीं सुनी गयी। “जो डरे हुए (कमजोर) को रक्षा नहीं करता है एवं हमेशा दूसरों को पीड़ा (दुःख) देता है। उस जंतु को यमराज भी मारने में सकोच नहीं करते है।”
कौआ – आपके द्वारा ठीक कहा गया – वास्तव में वन का राजा (वनराज) बनने के योग्य तो मैं ही हूँ।
कोयल – (हँसती हुई) किस प्रकार तुम योग्य वनराज हो। यहाँ – वहाँ का इस प्रकार की ध्वनि निकालते हो एवं वातावरण को खराब करते हो न रूप है न राग। काला रंग है गंदी गंदी चिजे खाते हो। हम सब तुम्हें कैसे वन का राजा मान ले।
कौआ – अरे! अरे! क्या बक रही हो? यदि मैं काला रंग का हूं। तो तुम क्या गोरेरंग की हो? तुम भूल गयी हो कि मेरी सत्यता तो जनता जानती है उदाहरण स्वरूप – “झूठ बोले कवा काटे” इस प्रकार हमारा परिश्रम तो विश्व प्रसिद्ध है और भी कौआ जैसी चेष्टा हो तो विद्यार्थी आदर्श माना जाता है।
कोयल – बस बस डिगें हाँकना बंद करो। क्या भूल गए हो कि कौआ भी काला, कोयल भी काली होती है तो फिर कोयल और कोए में क्या अन्तर है। वसन्त ऋतु के आने पर पता चलता है कि कौआ कौआ है और कोयल कोयल।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

2. काकः – रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट काकः।
गजः – समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वा वाशृिण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमह स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अत: अहमेव योग्य: वनराजपदाय।
वानरः – अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।) (गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंह: – भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः – एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्य: वनराजपदाय येन विशालकाय पराक्रमिणं, भयंकर चापि सिहं गज वा पराजेतु समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः।
(एतत्सर्व श्रुत्वा नदीमध्यः एक: बक:)
बक: अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजनां निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूरः – (वृक्षोपरितः साट्टहासपूर्वकम्) विरम विरम आत्मश्लाघायाः किं न जानासि यत्
यदि न स्यान्नरपतिः सम्बनेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव।।
को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्व पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।

शब्दार्थ:
शृण्वन्नेवाहम् – शृण्वन् – एव+अहम् – आकर्णयन् एव अहम् (सुनते हुए ही मैं)
पोथयित्वा – पीडयित्वा हनिष्यामि (पटक – पटक कर मार डालूँगा)
मारयिष्यामि विधूय – आकर्ण्य (खींच कर)
साट्टहासपूर्वकम् – अट्टहासेन सहितम् (ठहाका मारते हुए)
विप्लवेतेह – विप्लवेत+इह – अत्र निमज्जेत (विशीर्यंत – डूब जाती है)
जलधौ – सागरे (समुद्र में)
नौरिव – नौः+इव – नौकायाः समानम् (नौका के समान)

कौआ – अरे, दूसरो से पालित! मैं यदि तुम्हारी संतानों को पालन न करू तो कोयल कहा होगी? इसलिए मैं ही दया करने वाला पक्षी सम्रात कौआ हूँ।
हाथी – पास में आकर के अरे! अरे! सभी बाते सुनकर मैं भी यहां आया हूँ मैं विशाल शरीर वाला, बलशाली और पराक्रमी हूँ शेर हो या कोई और जंगल के जानवरों को तो में अपनी सुंड से पटक पटक कर मार डा लूँगा क्या कोई है ऐसा पराक्रमी अतः मैं ही वन के राजा के योग्य हूँ।
बंदर – अरे! अरे! ऐसा (जल्दी से हाथी को पूँछ को खींचकर वृक्ष पर चढ़ जाता हूँ) (हाथी उस वृक्ष को ही अपनी सूंड से गिराना चाहता था। किंतु बंदर कूदकर दूसरे वृक्ष पर चढ़ गया। इस प्रकार हाथी को पेड़ से पेड़ तक उड़ते हुए देखकर शेर हँसता है और बोलता है।)
सिहं – हे हाथी! मेरे को भी इन बंदरों ने ऐसे ही तंग किया था।
बंदर – इसीलिए तो मैं कह रहा हूँ कि वनराज पद के लिए मैं ही योग्य हूँ वनराज पद के लिए इन के द्वारा विशालकाय पराक्रमी और भंयकर शेर व हाथी को हमारी जाति पराजित करने में समर्थ है अत: वन के जन्तुओं की रक्षा के लिए हम ही सक्षम है। यह सब सुनकर नदी के मध्य एक बगुला) ।
बगुला – अरें! अरे! मुझे छोड़कर कोई अन्य राजा कैसे हो सकता है मैं तो ठण्डे पानी में बहुत समय तक लगातार ध्यानमग्न प्रतिज्ञा किए हुए के समान ठहर कर सभी की रक्षा का उपाय सोचूंगा, योजना निर्माण करके अपनी सभा विभिन्न प्रकार के आभूषणों (अलकारों करके) के द्वारा जन्तुओ से मिलकर रक्षा का उपाय करूंगा अतः मैं ही वनराज पद प्राप्त करने योग्य हूँ।
(ठहाका मारते हुए)
मोर – (पेड़ से ही हँसते हुए) ठहरो ठहरों खुद की प्रशंसा कौन नहीं करता यदि राजा और नेता ठीक प्रकार से न रहे तो जलधारा जिस प्रकार नाव को डूबो देती है वैसे ही राजा को भी नहीं रखती धिक्कार ध्यान अवस्था को कौन नहीं जानतां स्थित प्रज्ञ इसी कारण से कि बगुलें मछलियो को छल से पकड़कर क्रूरता से इसका भक्षण करते है। धिक्कार है तुम्हें! तुम्हारे कारण तो सारा पक्षी कुल ही अपमानित हो गया है।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

3. वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूर: – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखा स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना यतः
कथं कोऽप्यन्य: विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तब विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्य मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन्) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अत: अहमेव योग्यः वनराजपदाय। (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातमागतो एतं विवादंशृणुतः वदतः च) व्याघ्रचित्रकौ – अरे कि वनराजपदाय सुपात्रं चीयते? एतदर्थ तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंह: – तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षको न तु रक्षकौ। एते वन्यजीवाः भक्षक रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।।
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिहन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशोतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
सर्वे पक्षिण: – (उच्चैः) – आम् आम् – कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति। (परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णय:भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूक वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीन: पदनिर्लिप्त: उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानौयन्तां नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।)

सर्वे पक्षिणः सजाय गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव –
शब्दार्थ:-
शिरसि – मस्तके (सिर पर)
संशीतिलेशस्य – सन्देहमात्रस्य (ज़रा से भी सन्देह की)
वीक्ष्य – विलोक्य दृष्ट्वा (देखकर)
सम्भाराः – सामग्र्यः (सामग्रियाँ)
करालवक्त्रस्य – भयंकरमुखस्य (भयंकर मुख वाले का)
मिथः – परस्परम् (आपस में)

सरलार्थ:
बंदर – (धमंड से) इसलिए कहता हूँ कि मैं ही वन राज पद के लिए योग्य हूं। शीघ्र ही मेरे राज्याभिषेक के लिए सभी वन के जीव तैयारी करो।
मोर – हे बंदर चुप रह। तुम वनराज पद के लिए कैसे योग्य हो? देखों देखों मेरे सिर पर राज – मुकुट के समान शिखा स्थापित की विधाता ने मुझे पक्षिराज बनाया है अतः वन में निवास करते हुए मुझे वनराज के रूप में ही देखे। अब कोई विधाता के निर्णय को टालने में समर्थ है?
कौआ – (व्यंग्य से) अरे सर्पभक्षण नाचने के अलावा तुमने कौनसी योग्यता है कि तुम्हें वनराज के योग्य हम माने।
मोर – क्यों कि मेरा नृत्य तो प्रकृति की अराधना है देखों दंखों मेरे पंखों का सौन्दर्य (पंखो) को खोल कर नृत्य मुद्रा में) इस संसार में मेरे समान सुन्दर कौन है वन्यजन्तुओं पर आक्रमण करने वालों को तो मैं अपने सौन्दर्य से आकर्षित करके वन से बाहर कर दूंगा। अतः मै। ही वनरांज पद के लिए योग्य हूँ। (उसी समय व्याघ्र और चित्रक भी नदी पर जल पीने के लिए आए और झगड़ा सुनते ही बोले) ।
व्याध चित्ता – अरे! क्या वनराज पद के लिए सुपात्रों का चयन हो रहा है? इनके लिए तो हम दोनों ही योग्य है इसलिए किसी का भी चयन सर्वसम्मति से होना चाहिए।
सिह – हे! चुप रहो दोनों! तुम दोनों भी मेरे समान भक्षक हो रक्षक नहीं। ये सभी वन्यजीव भक्षण करने वालों को रक्षक पद के योग्य नहीं मानते इसलिए विचार – विमर्श चल रहा है।
बगुला – सिंह महोहय आपने ठीक ही कहा है वास्तव में सिंह के द्वारा बहुत समय तक शासन किया गया परन्तु अब कोई पक्षी ही राजा होगा। इसमें भी संदेह की बात नहीं है सभी पक्षी – (जोरे से) हाँ हाँ कोई पक्षी ही वन राज होगा ऐसा।। (किंतु कुछ पक्षी खुद के अलावा किसी और को राजा होने पर चितित थे तो फिर निर्णय कैसे हो तब उन सब ने गहन निद्रामग्न उल्लू को देखकर विचार किया कि यह अपनी प्रशंसा स्वयं नहीं करता है। इसलिए उल्लू ही हमारा राजा होगा। इसलिए परस्पर राज्याभिषेक की सामग्री लाने के लिए आदेश दिया ऐसा सभी पक्षी सामग्री के लिए जाने ही वाले ये तब अचानक ही।

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

4. काकः – (अट्टाहसपूर्णेन – स्वरण) – सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर – हंस – कोकिल – चक्रवाक – शुक – सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति। वस्तुतस्तु

स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति

(ततः प्रविशति प्रकृतिमाता)
(सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव में सन्ततिः। कथं मिथः कलह कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्।।
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण)
मातः। कथयति तु भवती सर्वथा सम्यक् परं वयं भवती न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः?
प्रकृतिमाता – अहं प्रकृतिः युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कधितम्
प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्
अपि च
अगाधजलसञ्चारी न गर्व याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते
अत: भवन्तः सर्वेऽपि शफरीवत् एकैकस्य गुणस्य चर्चा विहाय मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय वनरक्षायै च प्रयतन्ताम्। सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति मिलित्वा दृढसंकल्पपूर्वकं च गायन्ति
प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते

शब्दार्थ:
गुह्यमाख्याति – रहस्यं वदति (रहस्य कहता है)
मोवध्वम् – प्रसन्नाः भवत (तुम सब) प्रसन्न
हो जाओ अगाधजलसञ्चारी – असीमितजलधारायां भ्रमन्
(अथाह जलधारा में संचरण करने वाला)
रोहितः – रोहित नाम मत्स्य: (रोहित (रोह)
नामक बड़ी मछली) अंगुष्ठोदकमात्रेण – अंगुष्ठमात्रजले (अंगूठे के बराबर जल में अर्थात् थोड़े से जल
शफरी – लघुमत्स्यः (छोटी सी मछली)
कौआ – (ठहाका लगाकर के) यह सर्वथा अनुचित है कि मोर हंस कोयल चकवा तौता सारस आदि पक्षियों के होते हुए दिन में अंधं उल्लू का राज्याभिषेक करने को सब तैयार है। पूरे दिन भर तो यह निंद में रहेगा। फिर किस प्रकार हमारो रक्षा करेगा। वस्तुत “स्वभाव से उग्र, क्रोध से युक्त अप्रिय बोलने में आगे उल्लू को राजा बनाकर क्या कोई काम सफल होगे।” । (तब प्रकृति माता प्रकट होती है)
(प्रेम से) हे प्राणियों ! तुम सब मेरी संतान हो। क्यों झूठा कलह कर रहे हो वास्तव में सभी वन्य जीव एक दूसरे पर आश्रित है हमेशा याद रहे।

“प्रजा के सुख में हो राजा का गुख होता है राजा के अपने सुख में, राजा सुखी नहीं होता वही राजा प्रिय होता सभी प्रणी एक ही स्वर में कहते है”
हे माता! आप जो कह रही है वह सत्य है परन्त हम सब आपको नहीं जानते है आपका परिचय क्या है?

प्रकृतिमाता – मैं प्रकृति हूं तुम्हारी सबकी माता? तुम सभी मुझे प्रिय है सभी का मेरे कार्यों में महत्त्व है यह समय लड़ाई झगड़ा करने का नहीं है अपितु मिलकर ही प्रसन्न व रसमय जीवन जीओं यह कहा भी गया है कि
“प्रजा के सुख में ही राजा का सुख है, प्रजा के हित में ही उसका हित है न कि खुद के हित में इसलिए राजा को प्रजा के हित का ध्यान रखना चाहिए।

और भी

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

“बहुत बड़े जल में विचरण करने वाली राहू मछली गर्व नहीं करती जबकि थोड़े से जल में रहने वाली छोटी मछली फुरफुराती है (घमंड करती है)
अतः आप सब मिलकर छोती मछली की तरह एक दूसरे के गुणों की चर्चा छोड़कर मिलकर प्रकृति के सौन्दर्य के लिए व वन की रक्षा के लिए प्रयत्न करो।
सभी प्रकृति माता को प्रणाम करते है एवं दृढसंकल्य के साथ गाते है।
“प्राणी आपस में विवाद करने से हानी ही प्राप्त करते है जबकि सहयोग से उनका लाभ होता है।”

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.2

These NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.2 Questions and Answers are prepared by our highly skilled subject experts.

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers

Exercise 1.2

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.2

Question 1.
Express each number as a product of its prime factors:
(i) 140
(ii) 156
(iii) 3825
(iv) 5005
(v) 7429
Solution:
(i) 140
140 = 2 x 2 x 7 x 5
140 = 22 x 7 x 5

(ii) 156 = 2 x 2 x 3 x 13 = 22 x 3 x 13

(iii) 3825 = 5 x 5 x 3 x 3 x 17
= 32 x 52 x 17

(iv) 5005 = 5 x 7 x 11 x 13

(v) 7429 = 17 x 19 x 23

Question 2.
Find the LCM and HCF of the following pairs of integers and verify that LCM x HCF = Product of the two numbers.
(i) 26 and 91
(ii) 510 and 92
(iii) 336 and 54
Solution:
The Prime factorisation of 26 and 91 is
26 = 2 x 13
91 = 7 x 13
Therefore, the LCM is 2 x 7 x 13 = 182.
Also HCF is 13.
By using the formula LCM x HCF = Product of two numbers
182 x 13 = 26 x 91
2366 = 2366
∴ LMC x HCF = Product of two numbers. [Verified]

(ii) 510 and 92
The prime factorisation of 510 and 92 is
510 = 2 x 3 x 5 x 17 92 = 2 x 2 x 23
Therefore, the LCM is 2 x 2 x 3 x 5 x 17 x 23 = 23,460 and HCF is 2.
Now, LCM x HCF = Product of two numbers
L.H.S. = LCM x HCF = 23640 x 2 = 46920
R.H.S. = Product of two numbers
= 510 x 92 = 46920
L.H.S. = R.H.S. [Verified]

(iii) 336 and 54
The prime factorisation of 336 and 54 is
336 = 24 x 3 x 7 54
= 2 x 3³
Therefore, the LCM is 24 x 3³ x 7 = 3024
and HCF is 2 x 3 = 6
Now, LCM x HCF = Product of two numbers
L.H.S. = LCM x HCF = 3024 x 6 = 18144
R.H.S. = Product of two numbers = 336 x 54 = 18144
Now, L.H.S.= R.H.S. [Verified]

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.2

Question 3.
Find the LCM and HCF of the following integers by applying the prime factorisation method.
(i) 12,15 and 21
(ii) 17, 23 and 29
(iii) 8, 9 and 25
Solution:
(i) 12,15 and 21
12 = 2 x 2 x 3
15 = 3 x 5
21 = 3 x 7
Therefore the LCM is 2² x 3 x 7 = 420
And the HCF is 3! = 3

(ii) 17, 23 and 29
17 = 1 x 17
23 = 1 x 23
29 = 1 x 29
Therefore tht LCM is 1 x 17 x 23 x 29 = 11339
And the HCF = 1

(iii) 8,9 and 25
8 = 2 x 2 x 2 x 1
9= 3 x 3 x 1
25 = 5 x 5 x 1
Therefore the LCM is 1 x 2³ x 3² x 5² = 1800
And HCF is = 1

Question 4.
Given that HCF (306,657) = 9, find LCM (306, 657).
Solution:
HCF (306, 657) = 9 We know that
HCF x LCM = Product of two numbers
9 x LCM = 306 x 657
LCM = \(\frac { 201042 }{ 9 }\)
LCM = 22338

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.2

Question 5.
Check wether 6n can end with the digit 0 for any natural number n.
Solution:
If the number 6n for any n, were to end with digit zero, then it will be divisible by 5. That is, the prime factorisation of 6n would contain the prime 5. This is not possible because 6n = (2 x 3)n = 2n. 3n, so the only prime in the factorisation of 6n is 2. So the uniqnessess of the fundamental theorem of arithemetic gurantees that, there are no other primes in the factorisation of 6n.

Question 6.
Explain why 7 x 11 x 13 +13 and 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 + 5 are composite numbers.
Solution:
We know by fundamental theorem of arithmetic, “every composite number can be factorised as a product of primes”. So we can explain 7 x 11 x 13 + 13 and 7 x 3 x 2 x 5 x 2 x 2 x 3 x 2 x 1 + 5 are composite numbers or 7 x 11 x 13 + 13 and 7 x 32 x 24 + 5 are composite numbers.

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.2

Question 7.
There is a circular path around a sports field. Sonia takes 18 minutes to derive one round of the field, while Ravi takes 12 minutes for same. Suppose they both start at the same point and at the same time, and go in the same direction. After how many minutes will they meet again at the starting point.
Solution:
L.C.M (12,18)
12 = 2 x 2 x 3
18 = 2 x 3 x 3
So the L.C.M of 12 and 18 is 2 x 3 x 2 x 3 = 36 After 36 minutes they will will meet at the starting point.

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.3

These NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.3 Questions and Answers are prepared by our highly skilled subject experts.

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Exercise 1.3

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.3

Question 1.
Prove that \(\sqrt{5}\) is irrational.
Solution:
Let us assume, to the contrary, that \(\sqrt{5}\) is irrational that is we can find integers a and b (b ≠ 0) such that \(\sqrt{5}\) = \(\frac { a }{ b }\). suppose a and b have a common factor other than 1 then we can divide by the common factor and assume that a and b are coprime.
So b\(\sqrt{5}\) = a
Squaring on both sides, and rearranging we get 5b² = a³.
Thus for a² is divisible by 5, it follows that a is also divisible by 5.
So, we can write a 5c for some integer c.
Substituting for a, we get
5b² = 25c²
b² = 5c²
This means that b2 is divisible by 5 and so b is also divisible by 5.
Therefore, a and b have at least 5 as common factor.
But this contradicts the fact that a and b are coprime.
This contradiction has arisen because of our incorrect assumption that \(\sqrt{5}\) is irrational.
So we conclude that \(\sqrt{5}\) is irrational.

Question 2.
Prove that 3 + 2A\(\sqrt{5}\) is irrational.
Solution:
Let us assume, to contrary, that 3 + 2\(\sqrt{5}\) is rational.
That is, we can find coprime a and b (b ≠ 0)
such that 3 + 2\(\sqrt{5}\) = \(\frac { a }{ b }\)
Therefore 3 – \(\frac { a }{ b }\) = – 2\(\sqrt{5}\)
Rearranging this equation we get 2\(\sqrt{5}\) = \(\frac { a }{ b }\) – 3 = \(\frac { a – 3b }{ b }\)
Since a and b are integers, \(\frac { a }{ b }\) – 3 we get is
rational and so 2\(\sqrt{5}\) is rational and so \(\sqrt{5}\) is rational.
But this contradicts the fact \(\sqrt{5}\) is irrational.
This contadiction has arise because of our incorrect assumption 3 + 2\(\sqrt{5}\) is rational.
Thus, we conclude that 3 + 2\(\sqrt{5}\) is irrational.

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.3

Question 3.
Prove that the following are irrationals:
(i) \(\frac{1}{\sqrt{2}}\)
(ii) 7\(\sqrt{5}\)
(iii) 6 + \(\sqrt{2}\)
Solution:
Let us assume to the contrary, that \(\frac{1}{\sqrt{2}}\) is rational that is, we can find coprime a and b(b ≠ 0) such that = \(\frac{1}{\sqrt{2}}\) = \(\frac { a }{ b }\)
Since a and b are integers so \(\frac { a }{ b }\) is rational and so \(\sqrt{2}\) is rational.
But this contradicts the fact that \(\sqrt{2}\) is irrational.
Thus, we conclude that \(\frac{1}{\sqrt{2}}\) is irrational

(ii) 7\(\sqrt{5}\)
Let us assume, to the contrary that 7\(\sqrt{5}\) is rational that is, we can find coprime a and b (≠ 0)
such that 7\(\sqrt{5}\) = \(\frac { a }{ b }\) Rearranging, we get \(\sqrt{5}\) = \(\frac { a }{ b }\)
Since 7, a and b are integers, \(\frac { a }{ 7b }\) is rational and so \(\sqrt{5}\) is rational
But this contradicts the fact that \(\sqrt{5}\) is irrational. So, we conclude that 7\(\sqrt{5}\) is irrational.

(iii) 6 + \(\sqrt{2}\)
Let us assume, to the contrary, that 6 + \(\sqrt{2}\) is irrational.
That is, we can find co prime a and b (* 0) such that 6 + \(\sqrt{2}\) = 7 b
Rearranging, we get \(\sqrt{2}\) = \(\frac { a-6b }{ b }\)
Since a, b and 6 are integers, so \(\frac { a-6b }{ b }\) is rational and so is rational.
But this contradicts the fact that \(\sqrt{2}\) is
irrational. So we conclude that 6 + \(\sqrt{2}\) is irrational.

NCERT Solutions for Class 10 Maths Chapter 1 Real Numbers Ex 1.3

error: Content is protected !!