CBSE

CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 1 are part of CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium. Here we have given CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 1.

CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 1

Students who are going to appear for CBSE Class 10 Examinations are advised to practice the CBSE sample papers given here which is designed as per the latest Syllabus and marking scheme, as prescribed by the CBSE, is given here. Paper 1 of Solved CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium is given below with free PDF download Answers.

Time allowed: 3 hours
Maximum marks: 80

सामान्य निर्देश:

• सभी प्रश्न अनिवार्य हैं।
• इस प्रश्न-पत्र में 30 प्रश्न हैं।
• खण्ड A में प्रश्न संख्या 1-6 प्रश्न अतिलघुत्तरीय हैं जिनमें से प्रत्येक 1 अंक का है।
• खण्ड B में प्रश्न संख्या 7-12 प्रश्न लघुत्तरीय हैं जिनमें से प्रत्येक 2 अंक का है।
• खण्ड C में प्रश्न संख्या 13-22 प्रश्न दीर्घ उत्तरीय-I हैं जिनमें से प्रत्येक 3 अंक का है।
• खण्ड D में प्रश्न संख्या 23-30 प्रश्न दीर्घ उत्तरी-II हैं जिनमें से प्रत्येक 4 अंक का है।

SECTION A

प्रश्न संख्या 1 से 6 तक प्रत्येक प्रश्न का 1 अंक है।

Question 1.
दी गई आकृति में, XY || QR, \(\frac { PQ }{ XQ }\) = \(\frac { 7 }{ 3 }\) तथा PR = 6.3 cm है। YR का मान ज्ञात करो।

Question 2.
यदि sec θ + tan θ = 7 है तो sec θ – tan θ का मान ज्ञात करो।

Question 3.
k के किस मान के लिये, रैखिक समीकरणों 4x – 3y = 9, 2x + ky = 11 के युग्म का कोई हल नहीं होगा।

Question 4.
एक समांतर श्रेढी, जिसमें a₂₁ – a₇ = 84 है, का सार्वअंतर क्या है?

Question 5.
यदि 30 मी० ऊँची एक मीनार, भूमि पर 10√3 मी० लंबी छाया बनाती है, तो सूर्य का उन्नयन कोण क्या है?

Question 6.
900 सेबों के एक ढेर में से यादृच्छया एक सेब चुनने पर सड़ा हुआ सेब निकलने की प्रायिकता 0.18 है। ढेर में सड़े हुए सेबों की संख्या क्या है?

SECTION B

प्रश्न संख्या 7 से 12 तक प्रत्येक प्रश्न का 2 अंक है।

Question 7.
क्या ऐसी दो संख्याएँ संभव हैं जिनका HCF तथा LCM क्रमशः 15 व 175 है। कारण दीजिए।

Question 8.
बहुपद p(x) = 2x² – x – 6 के शून्यक ज्ञात करो तथा उनके शून्यकों व गुणांकों के बीच संबंध की सत्यता की जाँच करो।
अथवा
उन शर्तो को ज्ञात कीजिए जिससे बहुपद p(x) = ax² + bx + c के सूचक एक दूसरे के व्युत्क्रम हों।

Question 9.
दी गई आकृति में, QA ⊥ AB तथा PB ⊥ AB है। यदि AO = 20 cm, BO = 12 cm, PB = 18 cm, हो तो AQ का मान ज्ञात करो।

Question 10.
p का वह मान कीजिए जिसके लिए द्विघात समीकरण px² – 14x + 8 = 0 का एक मूल दूसरे मूल का 6 गुना है।

Question 11.
श्रेढी 20, 19\(\frac { 1 }{ 4 }\), 18\(\frac { 1 }{ 2 }\), 17\(\frac { 3 }{ 4 }\), …. का कौन-सा पद प्रथम ऋणात्मक पद है?

Question 12.
एक रेखा y-अक्ष तथा x-अक्ष को क्रमशः बिंदुओं P तथा Q पर प्रतिच्छेद करती है। यदि (2, -5) भुजा PQ का मध्य बिंदु हो, तो P तथा Q के निर्देशांक ज्ञात कीजिए।

SECTION C

प्रश्न संख्या 13 से 22 तक प्रत्येक प्रश्न का 3 अंक है।

Question 13.
यदि 3x³ + 4x² + 5x – 13 को एक बहुपद् g(x) से भाग देने पर, भागफल तथा शेषफल क्रमशः 3x + 10 तथा 16x – 43 हैं तो g(x) ज्ञात करो।

Question 14.
एक स्कूल में कक्षा X में दो भाग A तथा B हैं। भाग A में 48 विद्यार्थी तथा भाग B में 60 विद्यार्थी है। स्कूल की लाइब्रेरी में कम से कम अभीष्ट पुस्तकों की संख्या ज्ञात करो जिससे कि प्रत्येक भाग के विद्यार्थियों को बराबर पुस्तकें बांटी जा सकें।
अथवा
यूक्लिड विभाजन एल्गोरिथ्म का प्रयोग करके 650 तथा 1170 का HCF ज्ञात करो।

Question 15.

Question 16.
x तथा y के लिये हल कीजिए:
27x + 31y = 85; 31x + 27y = 89
अथवा

Question 17.

Question 18.
एक समांतर श्रेढी का प्रथम पद 5, अंतिम पद 45 तथा इसके सभी पदों का योगफल 400 है। इस समांतर श्रेढी के पदों की संख्या तथा सार्वअंतर ज्ञात कीजिए।

Question 19.
एक थैले में 15 सफ़ेद तथा कुछ काली गेंदें हैं। यदि थैले में से एक काली गेंद निकालने की प्रायिकता एक सफ़ेद गेंद निकालने की प्रायिकता की तीन गुनी हो, तो थैले में काली गेंदों की संख्या ज्ञात कीजिए।

Question 20.
बिंदु (\(\frac { 24 }{ 11 }\) , y) बिंदुओं P(2, -2) तथा Q(3, 7) को मिलाने वाले रेखाखंड को किस अनुपात में विभाजित करता है? y का मान भी ज्ञात कीजिए।

Question 21.
एक शंकु के छिन्नक की तिर्यक ऊँचाई 4 cm सेमी है तथा इसके वृत्तीय सिरों के परिमाप 18 सेमी और 6 सेमी हैं। इस छिन्नक का वक्र पृष्ठीय क्षेत्रफल ज्ञात कीजिए।

Question 22.
एक ठोस लोहे के घनाभ की विमाएँ 4.4 मी० x 2.6 मी० x 1.0 मी० हैं। इसे पिघलाकर 30 सेमी आतंरिक त्रिज्या और 5 सेमी मोटाई का एक खोखला बेलनाकार पाइप बनाया गया है। पाइप की लंबाई ज्ञात कीजिए।

SECTION D

प्रश्न संख्या 23 से 30 तक प्रत्येक प्रश्न का 4 अंक है।

Question 23.
अमित ने 2 पैंसिलें तथा 3 चॉकलेट ₹ 11 में खरीदी तथा सुमित ने 1 पैंसिल तथा 2 चॉकलेट ₹ 7 में खरीदी। इस स्थिति को रैखिक समीकरण युग्म के रूप में लिखिए। ग्राफीय विधि से एक पैंसिल तथा एक चॉकलेट का मूल्य भी ज्ञात करो।
अथवा
यदि α तथा β बहुपद p(x) = 2x² + 5x + k, के शून्यक है, जो कि संबंध \({ \alpha }^{ 2 }+{ \beta }^{ 2 }+\alpha \beta =\frac { 21 }{ 4 }\), को संतुष्ट करता है, तो k का मान ज्ञात करो।

Question 24.
सिद्ध कीजिए:
\(\frac { { cos }^{ 2 }\theta }{ 1-tan\theta } +\frac { { sin }^{ 3 }\theta }{ sin\theta -cos\theta } =1+sin\theta cos\theta \)
अथवा
यदि x = r sin A cos C, y = r sin A sin C तथा z = r cos A, तो सिध्द कीजिए x² + y² + z² = r²

Question 25.
एक ∆ABC में, बिंदु A से BC पर लंब खींचा जाता है जो कि भुजा BC को D पर प्रतिच्छेद करता है ताकि BD = 3CD हो। सिद्ध कीजिए कि 2AB² = 2AC² + BC².
अथवा
यदि एक त्रिभुज ∆ABC की भुजाएँ AB, BC तथा माध्यिका AD एक अन्य त्रिभुज PQR की भुजाओं PQ, QR तथा माध्यिका PM के क्रमशः समानुपाती हैं। दर्शाइए कि ∆ABC ~ ∆PQR है।

Question 26.
निम्नलिखित आंकड़ों से तोरण बनाइए:
(a) ‘से अधिक प्रकार’ का तोरण
(b) ‘से कम प्रकार’ का तोरण

तथा माध्यिका भी ज्ञात कीजिए।

Question 27.
यदि दो समांतर श्रेढ़ियों के प्रथम n पदों का योगफलों का अनुपात (7n + 1) : (4n + 27) है, तो उनके 9 वें पदों का अनुपात ज्ञात कीजिए।

Question 28.
एक हवाई जहाज़ भूतल से ऊपर 300 मी० की ऊँचाई पर उड़ रहा है। इस ऊँचाई पर उड़ते हुए हवाई जहाज़ से एक नदी के दोनों किनारों पर परस्पर विपरीत दिशाओं में स्थित दो बिंदुओं के अवनमन कोण क्रमशः 45° तथा 60° हैं। नदी की चौड़ाई ज्ञात कीजिए। [√3 = 1.732 प्रयोग कीजिए।]

Question 29.
दो विभिन्न पासों को एक साथ फेंका गया। प्रायिकता ज्ञात कीजिए कि प्राप्त संख्याओं का
(i) योगफल सम होगा, और
(ii) गुणनफल सम होगा।

Question 30.
किसी वर्षा-जल संग्रहण तंत्र में, 22 मी० x 20 मी० की छत से वर्षा-जल बहकर 2 मी० आधार के व्यास तथा 3.5 मी० ऊँचाई के एक बेलनाकार टैंक में आता है। यदि टैंक भर गया हो, तो ज्ञात कीजिए कि सेमी में कितनी वर्षा हुई। जल संरक्षण पर अपने विचार व्यक्त कीजिए।

SOLUTIONS

Solution 1.

Solution 2.
जैसा कि हम जानते हैं,
sec²θ – tan²θ = 1
(sec θ + tan θ) (sec θ – tan θ) = 1
(7) (sec θ – tan θ) = 1…[sec θ + tan θ = 7; (दिया है)]
sec θ – tan θ = \(\frac { 1 }{ 7 }\)

Solution 3.

Solution 4.
a₂₁ – a₇ = 84 …[दिया है।]
(a + 20d) – (a + 6d) = 84 …[a_n = a + (n – 1)d]
20d – 6d = 84
14d = 84
d = 6

Solution 5.

माना अभीष्ट कोण θ है।
tan θ = \(\frac { 30 }{ 10\surd 3 }\)
⇒ tan θ = √3
⇒ tan θ = tan 60°
⇒ θ = 60°

Solution 6.

Solution 7.
नहीं।
LCM = संख्याओं में शामिल प्रत्येक गुणनखंड की अधिकतम घात का गुणनफल
HCF = उभयनिष्ठ गुणनखंडों की न्यूनतम घात का गुणनफल
हम यह निष्कर्ष निकालते हैं कि LCM, HCF का गुणनखण्ड है।
HCF अथवा LCM = k x HCF.
हमें दिया गया है, LCM = 175 तथा HCF = 15
175 = k x 15
11.67 = k
परन्तु इस स्थिति में, LCM ≠ k x HCF
अतः ऐसी कोई 2 संख्याएँ नहीं है जिनका LCM तथा HCF क्रमशः 175 तथा 15 हो।

Solution 8.

Solution 9.

Solution 10.

Solution 11.

Solution 12.

Solution 13.

Solution 14.
चूँकि किताबें भाग A तथा भाग B के विद्यार्थियों के बीच बराबर बाँटी जानी है। इसलिये किताबों की संख्या 48 तथा 60 दोनों का गुणज होना चाहिए। अतः किताबों की अभीष्ट संख्या 48 तथा 60 का LCM हो।
48 = 2⁴ x 3
60 = 2² x 3 x 5
LCM = 2⁴ x 3 x 5 = 16 x 15 = 240
अतः किताबों की अभीष्ट संख्या 240.

अथवा
दी गई संख्याऐं : 650 तथा 1170
1170 > 650
1170 = 650 x 1 + 520
650 = 520 x 1 + 130
520 = 130 x 4 + 0
HCF = 130
अभीष्ट बड़ी संख्या = 130

Solution 15.

Solution 16.

Solution 17.

Solution 18.

Solution 19.

Solution 20.

Solution 21.

Solution 22.

Solution 23.

Solution 24.

Solution 25.

Solution 26.

Solution 27.

Solution 28.

Solution 29.

Solution 30.

We hope the CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 1 help you. If you have any query regarding CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 1, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 2 are part of CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium. Here we have given CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 2.

CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 2

Students who are going to appear for CBSE Class 10 Examinations are advised to practice the CBSE sample papers given here which is designed as per the latest Syllabus and marking scheme, as prescribed by the CBSE, is given here. Paper 2 of Solved CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium is given below with free PDF download Answers.

Time allowed: 3 hours
Maximum marks: 80

सामान्य निर्देश:

• सभी प्रश्न अनिवार्य हैं।
• इस प्रश्न-पत्र में 30 प्रश्न हैं।
• खण्ड A में प्रश्न संख्या 1-6 प्रश्न अतिलघुत्तरीय हैं जिनमें से प्रत्येक 1 अंक का है।
• खण्ड B में प्रश्न संख्या 7-12 प्रश्न लघुत्तरीय हैं जिनमें से प्रत्येक 2 अंक का है।
• खण्ड C में प्रश्न संख्या 13-22 प्रश्न दीर्घ उत्तरीय-I हैं जिनमें से प्रत्येक 3 अंक का है।
• खण्ड D में प्रश्न संख्या 23-30 प्रश्न दीर्घ उत्तरी-II हैं जिनमें से प्रत्येक 4 अंक का है।

SECTION A

प्रश्न संख्या 1 से 6 तक प्रत्येक प्रश्न का 1 अंक है।

Question 1.
बहुपद p(x) = (k² – 14) x² – 2x – 12 के शून्यकों का योग 1 है, तो k का मान ज्ञात कीजिए।

Question 2.
यदि AB = 4 cm, BC = 3.5 cm, CA = 2.5 cm तथा DF = 7.5 cm तथा ΔABC ~ ΔDEF है। ΔDEF का परिमाप ज्ञात कीजिए।

Question 3.
यदि tan α = √3 तथा tan β = \(\frac { 1 }{ \surd 3 }\), 0 < α, β < 90° है तो cot (α + β) का मान ज्ञात कीजिए।

Question 4.
यदि sin θ – cos θ = 0 है, तो sin⁴θ + cos⁴θ का मान ज्ञात कीजिए।

Question 5.
एक ठोस अर्द्धगोले का आयतन तथा पृष्ठीय क्षेत्रफल संख्यात्मक रूप में बराबर है। अर्द्धगोले का व्यास ज्ञात कीजिए।

Question 6.
संख्याओं -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3 में से यादृच्छया एक संख्या को चुना गया। इस संख्या का वर्ग 1 या 1 से कम होने की प्रायिकता क्या होगी?

SECTION B

प्रश्न संख्या 7 से 12 तक प्रत्येक प्रश्न का 2 अंक है।

Question 7.
आकृति में, ∠A = 90°, AD ⊥ BC है। यदि BD = 2 cm तथा CD = 8 cm, तो AD ज्ञात करो।

Question 8.
बहुपद f(x) = x⁴ + 2x³ – 13x² – 12x + 21 में से क्या घटाना चाहिए, ताकि x² – 4x + 3, ज्ञात बहुपद से पूर्णतः विभाजित हो जाए।

Question 9.
निम्नलिखित आंकड़ों का माध्य 18.75 है। P का मान ज्ञात कीजिए।

अथवा
निम्नलिखित बंटन किसी फैक्ट्री के 50 श्रमिकों की दैनिक आय को दर्शाता है:

उपरोक्त बंटन को ‘से कम प्रकार’ की संचयी बारम्बारता में बदलिए।

Question 10.
द्विघात समीकरण √2 x² + 7x + 5√2 = 0 के मूल ज्ञात कीजिए।

Question 11.
k का वह मान ज्ञात कीजिए जिसके लिए समीकरण x² + k(2x + k – 1) + 2 = 0 के मूल वास्तविक तथा समान है।

Question 12.
दी गई आकृति में, किसी बाह्य बिंदु P से वृत्त पर स्पर्श रेखाएँ PA तथा PB खींची गई हैं। CD एक अन्य स्पर्श रेखा है, जो वृत्त को बिंदु Q पर स्पर्श करती है। यदि PA = 12 cm तथा QC = QD = 3 cm हो, तो PC + PD का मान ज्ञात कीजिए।

SECTION C

प्रश्न संख्या 13 से 22 तक प्रत्येक प्रश्न का 3 अंक है।

Question 13.
सत्यापित कीजिए कि 2, 3 तथा \(\frac { 1 }{ 2 }\) बहुपद p(x) = 2x³ – 11x² + 17x – 6 के शून्यक हैं।
अथवा
बहुपद f(x) = x² – 3x – 28 के शून्यक ज्ञात करो तथा उनके शून्यकों तथा गुणांको के बीच संबंध की सत्यतः की जाँच कीजिए।

Question 14.

Question 15.

Question 16.
आकृति में, ΔABC, बिंदु C पर एक समकोण त्रिभुज है तथा DE ⊥ AB है। सिद्ध कीजिए कि ΔABC ~ ΔADE तथा AE तथा DE की लंबाईयाँ ज्ञात करो।

अथवा
ΔABC ~ ΔPQR है। BC तथा QR पर AD तथा PM क्रमशः मध्यिका है। सिद्ध कीजिए \(\frac { AB }{ PQ }\) = \(\frac { AD }{ PM }\)

Question 17.

Question 18.

Question 19.
5 cm आंतरिक क्रिया तथा 24 cm ऊँचाई के एक शंक्वाकार बर्तन का \(\frac { 3 }{ 4 }\) भाग पानी से भरा है। इस पानी को 10 cm आंतरिक त्रिज्या के बेलनाकार बर्तन में खाली किया जाता है। बेलनाकार बर्तन में पानी की ऊँचाई ज्ञात कीजिए।

Question 20.
O केन्द्र वाले एक वृत्त पर एक बाह्य बिन्दु T से दो स्पर्श रेखाएँ TP तथा TQ खींची गई हैं। सिद्ध कीजिए। ∠PTQ = 2∠OPQ.

Question 21.
एक त्रिभुज का क्षेत्रफल 5 वर्ग इकाई है। इसके दो शीर्ष (2, 1) तथा (3, -2) हैं। यदि तीसरा शीर्ष (\(\frac { 7 }{ 2 }\) , y) है, तो y का मान ज्ञात कीजिए।

Question 22.
दो विभिन्न पासों को एक साथ फेंका गया। प्रायिकता ज्ञात कीजिए कि प्राप्त संख्याओं
(i) का योग 6 से कम हो।
(ii) का गुणनफले 16 से कम हो
(iii) का युग्म विषम संख्याओं का द्विक हो।

SECTION D

प्रश्न संख्या 23 से 30 तक प्रत्येक प्रश्न का 4 अंक है।

Question 23.
सिद्ध कीजिए कि 3 + 2√5 एक अपरिमेय संख्या है।

Question 24.
समीकरण x – y + 1 = 0 तथा 3x + 2y – 12 = 0 का ग्राफ खींचिए। इन रेखाओं तथा x-अक्ष से बने त्रिभुज के शीर्ष के निर्देशांक ज्ञात करो।
अथवा
एक आदमी 300 km की दूरी कुछ रेलगाड़ी द्वारा तथा कुछ कार द्वारा तय करता है। यदि वह 60 km रेलगाड़ी द्वारा तथा शेष कार द्वारा यात्रा करता है तो उसे 4 घंटे लगते हैं। यदि वह 100 km रेलगाड़ी से तथा शेष कार से यात्रा करे, तो उसे 10 मिनट अधिक लगते हैं। रेलगाड़ी एवं कार की क्रमशः चाल ज्ञात कीजिए।

Question 25.
निम्नलिखित आंकड़ों का माध्यक 525 है। x तथा y का मान ज्ञात करो यदि सभी बारम्बारता का योग 100 है।

अथवा
दिए गए 100 विद्यार्थियों के अंकों के आंकड़ों से ‘से कम प्रकार’ का तोरण खींचिए:

Question 26.
त्रिकोणमिति cos 60° का मान ज्ञात करें। अत: त्रिकोणमिती cosec 60° का मान भी ज्ञात करें।
अथवा

Question 27.
सिद्ध कीजिए कि वृत्त के किसी बाह्य बिंदु से वृत्त पर खींची गई स्पर्श रेखाओं की लंबाइयाँ समान होती हैं।

Question 28.
एक नाव की शांत जल में चाल 15 किमी/घंटा है। यह नाव 30 किमी धारा के विपरीत दिशा में जाकर पुनः उसी जगह 4 घंटे 30 मिनट में वापस लौट आती है। धारा की चाल ज्ञात कीजिए।

Question 29.
एक झील के पानी की सतह से 60 मी ऊंचाई पर स्थित एक बिंदु से, बादल का उन्नयन कोण 30° है, तथा झील के पानी में बादल की परछाई का अवनमन कोण 60° है। बादल की झीले के पानी की सतह से ऊँचाई ज्ञात कीजिए।

Question 30.
दी गई आकृति में, दिए गए वर्ग की भुजा 28 सेमी है तथा प्रत्येक वृत्त की त्रिज्या वर्ग की भुजा की आधी है जबकि O तथा O’ वृत्तों के केन्द्र हैं। छायांकित भाग का क्षेत्रफल ज्ञात कीजिए।

SOLUTIONS

Solution 1.

Solution 2.

Solution 3.
tan α = √3 = tan 60°; tan β = \(\frac { 1 }{ \surd 3 }\) = tan 30°
α = 60° और β = 30°
अत: cot (α + β) = cot (60° + 30°) = cot 90° = 0

Solution 4.
sin θ – cos θ = 0
⇒ sin θ = cos θ
⇒ \(\frac { sin\theta }{ cos\theta }\) = 1
⇒ tan θ = 1
⇒ θ = 45°
अब sin⁴θ + cos⁴θ = sin⁴ 45° + cos⁴ 45°

Solution 5.
अर्धगोले का आयतन = अर्धगोले का पृ० क्षे० …[दिया है।]
\(\frac { 2 }{ 3 }\) πr³ = 2πr²
⇒ \(\frac { 1 }{ 3 }\) r = 1
⇒ r = 3
अर्धगोले का व्यास = 2r = 2(3) = 6 cm

Solution 6.
(-3)² = 9; (-2)² = 4; (-1)² = 1; (0)² = 0; (1)² = 1; (2)² = 4; (3)² = 9
P(संख्या का वर्ग 1 या 1 से कम) = \(\frac { 3 }{ 7 }\)

Solution 7.

∆ADB ~ ∆CDA …… [समकोण त्रिभुज में समकोण वाले शीर्ष से कर्ण पर डाला गया लंब बने संपूर्ण ∆ को दो बराबर समरूप त्रिभुजों में बांटता है।]
\(\frac { AD }{ CD }\) = \(\frac { BD }{ AD }\)
…[समानुपाती भुजाएं]
AD² = BD. DC
⇒ AD² = (2) (8) = 16 cm
⇒ AD = 4 cm

Solution 8.

Solution 9.

Solution 10.

Solution 11.
x² + k(2x + k – 1) + 2 = 0
x² + 2kx + k² – k + 2 = 0
यहाँ a = 1, b = 2k, c = k² – k + 2
D = 0 …(वास्तविक व समान मूल]
⇒ b² – 4ac = 0
⇒ (2k)² – 4 x 1(k² – k + 2) = 0
⇒ 4k² – 4(k² – k + 2) = 0
⇒ 4(k² – 2 + k – 2) = 0
⇒ 4(k – 2) = 0
⇒ k – 2 = 0
⇒ k = 2

Solution 12.

PA = PB = 12 cm …(i)
QC = AC = 3 cm …(ii)
QD = BD = 3 cm …(iii)
वृत्त के बाह्य बिंदु से खींची गई स्पर्श रेखाओं की लंबाई समान होती हैं।
ज्ञात करना है:
PC + PD = (PA – AC) + (PB – BD) = (12 – 3) + (12 – 3) …[(i), (ii) तथा (iii) से]
= 9 + 9 = 18 cm

Solution 13.

Solution 14.

Solution 15.

Solution 16.

Solution 17.

Solution 18.

Solution 19.

Solution 20.

दिया है : एक केन्द्र O वाला वृत्त दिया गया है। जिससे बाह्य बिंदु T तथा दो स्पर्श रेखाएँ TP तथा TQ खींची गई हैं, जहाँ P तथा Q स्पर्श बिंदु हैं।
सिद्ध करना है :
∠PTQ = 2∠OPQ
माना ∠PTQ = θ
अब, TP = TQ [वृत्त के बाह्य बिंदु से खींची गई स्पर्श रेखाओं की लंबाई समान होती हैं।]
अतः, TPQ एक समद्विबाहु Δ है।
∠TPQ = ∠TQP = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (180° – θ) = 90° – \(\frac { 1 }{ 2 }\) θ
∠OPT = 90° [वृत्त की स्पर्श रेखा, स्पर्श बिंदु से जाने वाली त्रिज्या पर लंब होती है।]
अत: ∠OPQ = ∠OPT – ∠TPQ = 90° – (90° – \(\frac { 1 }{ 2 }\) θ) …[(1) से]
∠OPQ = \(\frac { 1 }{ 2 }\) θ
∠OPQ = \(\frac { 1 }{ 2 }\) ∠PTQ
∠PTQ = 2∠OPQ …(इति सिद्धम्)

Solution 21.

Solution 22.

Solution 23.

Solution 24.

Solution 25.

Solution 26.

Solution 27.

दिया है: PT तथा PS वृत्त के बाह्य बिंदु P से खींची गई स्पर्श रेखाएँ।
सिद्ध करना है: PT = PS
रचना : O से P, T तथा S को मिलाया।
उपपत्ति : ΔOTP तथा ΔOSP में
OT = OS …[वृत्त की त्रिज्याएँ]
OP = OP …[उभयनिष्ठ]
∠OTP = ∠OSP ..[प्रत्येक 90°]
ΔOTP = ΔOSP …[R.H.S.]
PT = PS…[सर्वांगसम Δ के संगत कोण बराबर होते है।]

Solution 28.
माना धारा की चाल = x km/hr
नाव की स्थिर जल में चाल = 15 km/hr
तब, नाव की धारा के प्रतिकूल चाल = (15 – x) km/hr
नाव की धारा के अनुकूल चाल = (15 + x) km/hr
प्रश्नानुसार,

Solution 29.

Solution 30.
भुजा = 28 cm,
त्रिज्या = \(\frac { 28 }{ 2 }\) cm = 14 cm
छायांकित भाग का क्षेत्रफल = वर्ग का क्षेत्रफल + \(\frac { 3 }{ 4 }\) (वृत्त का क्षेत्रफल) + \(\frac { 3 }{ 4 }\) (वृत्त का क्षेत्रफल)
= वर्ग का क्षेत्रफल + \(\frac { 3 }{ 2 }\) (वृत्त का क्षेत्रफल) …[वर्ग का क्षेत्रफल = (भुजा)²; वृत्त का क्षेत्रफल = πr²]
= (28)² + \(\frac { 3 }{ 2 } \times \frac { 22 }{ 7 } \times 14\times 14\)
= 784 + 924
= 1708 cm²

We hope the CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 2 help you. If you have any query regarding CBSE Sample Papers for Class 10 Maths in Hindi Medium Paper 2, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 2 are part of CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit. Here we have given CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 2.

CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 2

Students who are going to appear for CBSE Class 10 Examinations are advised to practice the CBSE sample papers given here which is designed as per the latest Syllabus and marking scheme as prescribed by the CBSE is given here. Paper 2 of Solved CBSE Sample Paper for Class 10 Sanskrit is given below with free PDF download solutions.

समय: होरात्रयम्
पूर्णाङ्काः 80

निदेशाः

1. प्रश्नपत्रं चत्वारः खण्डाः सन्ति
   • खण्ड: (क) अपठित-अवबोधनम्    10 अङ्कः
   • खण्ड: (ख) रचनात्मकं-कार्यम्        15 अङ्काः
   • खण्ड: (ग) अनुप्रयुक्तव्याकरणम्    25 अङ्काः
   • खण्डः (घ) पठित-अवबोधनम्        30 अङ्काः
2. सर्वे प्रश्नाः अनिवार्याः।
3. प्रश्नानाम् उत्तराणि खण्डानुसारं क्रमेणैव लेखनीयानि।
4. प्रश्नसंख्या अवश्यमेव लेखनीया।
5. उत्तराणि संस्कृतेनैव लेखनीयानि।

खण्डः ‘क’-अपठित-अवबोधनम्

प्रश्न 1:
अधोलिखितम् अनुच्छेदंयं पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरपुस्तिकायाम् उत्तरत – (10)
अधुना तु गृहे-गृहे सङ्गणकं विद्यते। मार्गे-मार्गे सङ्गणकशिक्षणकेन्द्राणि विराजन्ते। किम् अधिककथनेन, प्राथमिक विद्यालयापेक्षया सङ्गणकशिक्षणकेन्द्राणि एव अधिकानि दृश्यन्ते। सङ्गणकयन्त्रेण विना अद्य वैज्ञानिकलोकः अन्धः एव। मनुष्येण कर्तुम् अशक्यानि अनेकानि कार्याणि अनेन सुखेन सम्पाद्यन्ते। कष्टसाध्यानि अपि गणनकार्याणि एतत् अत्यन्तं सुखेन निष्कृष्टतया अतिवेगेन च करोति। लक्षसंख्याकानि अपि गणनकर्माणि क्षणाभ्यन्तरे कर्तुं समर्थम् इदं यन्त्रम्। सङ्गणकस्य स्मरणशक्तिः अपि असाधारणी एव। असंख्यानां विषयानां संग्रहणं कृत्वा तान् अगणितकालपर्यन्तं स्वोदरे रक्षितुमपि समर्थं तत् यन्त्रम्। यदा वयं इच्छामः तदा तान् विषयान् तस्य स्मरणकोषम् उद्घाट्य ततः स्वीकृत्य द्रष्टुं शक्नुमः। तत् तु अनलसं, निष्कृष्टम् अविरतं च कर्म करोति। इदानीं तादृशी स्थितिः आगता दृश्यते यत् यदि कश्चन सङ्गणकंप्रवर्तनं न जानाति तर्हि सः निरक्षरः अज्ञानी इति वा परिगण्यते आधुनिकैः जनैः।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) केन विना वैज्ञानिकलोकः अन्धः एव ?
(ii) सङ्गणकस्य का असाधारणी?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 2 = 4)
(i) आधुनिकजनैः कः निरक्षरः अज्ञानी वा परिगण्यते ?
(ii) सङ्गणकं कथं कर्म करोति ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) अत्र ‘शक्नुमः’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) वयम्
(ख) मनुष्येन
(ग) जनैः
(घ) संगणकम्

(ii) ‘अशक्यानि’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(क) अनेकानि
(ख) कार्याणि
(ग) कष्टसाध्यानि
(घ) अधिकानि

(iii) ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(क) मनुष्याय
(ख) स्मरणकोषाय
(ग) संगणकाय
(घ) जनाय

(iv) ‘मन्यते’ इत्यर्थे किम् क्रियापदं अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) परिगण्यते
(ख) सम्पाद्यन्ते
(ग) जानाति
(घ) विद्यते

(IV) अस्य गद्यांशस्य उचितं शीर्षकं लिखत।

खण्डः ‘ख’- रचनात्मक कार्यम्

प्रश्न 2:
स्वविद्यालयस्य वर्णनम् कुर्वन् मित्रं प्रति लिखितम् इदं पत्रं मञ्जूषायां दत्तैः उचितपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत – (5)

केन्द्रियः विद्यालयः
पञ्चकूलातः।
तिथिः …………

प्रिय (1) ………..!
सस्नेहं (2) ………..!
अत्र (3) ……….. तत्रास्तु। अहम् अधुना स्वविद्यालयस्य वर्णनं कर्तुम् इच्छामि। मम (4) ………….. अतीव शोभनः अस्ति। अस्माकम् सर्वे (5) ……… दत्तचित्तेन पाठयन्ति। तेषां योग्यता वस्तुतः (6) …………. सर्वे छात्राः अपि (7) ………… सन्ति।
(8) ………… पुनः (9) …………।

भवतः (10)……………..
दिनेशः।

मञ्जूषा – राकेश, योग्याः, नमस्ते, अध्यापकाः, कुशलं, विद्यालयः, प्रशंसनीया, मित्रम्, लेखिष्यामि, विस्तरेण

प्रश्न 3:
चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत – (10)

मञ्जूषा
वटवृक्षः, पिकः, काकः, सरोवरः, मयूरः, पुष्पाणि, उल्लूकः, कोटरः, कोकिलः, वर्तकः।
अथवा
‘वृक्षाणाम् उपयोगिता’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि लिखत।
मजूषा- वायुमण्डलम्, जीवनस्य, वातावरणं, धन्याः, परोपकाराय, ऑक्सीजन वायु, सन्तुषितम्, शोधयति।

खण्डः’ग’-अनुप्रयुक्तव्याकरणम्

प्रश्न 4:
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिच्छेदम् अथवा सन्धिं कृत्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत – (4)

1. यः सर्वदा कल्याणं इच्छति, कः तच्छत्रुः ?
2. गुरुर्देवो महेश्वरः।
3. ब्रह्मास्त्रं पौ + अकः इव दहति।
4. एषः + बालकः गृहकार्यं करोति।

प्रश्न 5:
निम्नलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु समासं अथवा विग्रहं कृत्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत – (4)

1. माता कृष्णस्य मुखकमलम् पश्यति।
2. सः भासविरचितं नाटकं पठति।
3. त्वं शक्तिम् अनतिक्रम्य सेवां कुरु।
4. नीलं कण्ठं यस्य सः (तस्य) देवालयः अत्र अस्ति।

प्रश्न 6:
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदानां प्रकृतिः प्रत्ययः” च पृथक्-पृथक् कृत्वा अथवा संयोज्य पुनः लिख्यताम् – (5)

1. हस् + शतृ छात्राः क्रीडन्ति।
2. सर्वे भवन्तु सुखिनः।
3. एषा तरुणी सद्गुणैः सम्पन्ना।
4. सः (ज्ञान + वतुप्) अस्ति ।

प्रश्न 7:
(अ) मञ्जूषायाम् दत्तैः अव्ययपदैः अधोलिखितम् अनुच्छेदं पूरयित्वा पुनः लिखत – (2)

कदापि, विना, नूनं, अपि

आशावादी धैर्यं न त्यजति। आशया मानवाः कष्टानि ……….. सहन्ते। आशां ………. न अस्ति जीवनम्। आशा बलवती ……….।

(ब) उचितेन अव्ययपदेन रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत –

1. यत्र छात्राः …………….. विद्यालयः।
2. ………. बीजं तथा फलम्।
3. यदा मेघाः गर्जन्ति ……….. मयूरः नृत्यति।
4. ……… वर्षा भवति तावत् हरीतिमा अस्ति।

प्रश्न 8:
वाच्यं अधिकृत्य द्वयोः मित्रयोः अधोलिखितं संवादं पूरयित्वा पुनः लिखत –
रविः         –          किम् अद्य ……… समाचार-पत्रं पठितम् ?
भरतः       –          आम्! अधुना एवं पठितम् ………..। यत् नगरे सर्वत्र उपद्रवाः सन्ति।
रविः         –          अतः ……….. विद्यालयं न गमिष्यामः

प्रश्न 9:
घटिकां दृष्ट्वा स्वदिनचर्या लिखत

1. अहं (8.45) …………. विद्यालये क्रीडामि।
2. अहं (4.15) ……….. दुग्धं पिबामि।

प्रश्न 10:
अशुद्धिशोधनम् –
मानवानाम् मने अनेके मनोरथाः सन्ति । तासाम् मनोरथानाम् कः अपि अन्तः न अस्ति । मानवाः न जानाति यत् मनोरथानाम् न अस्ति कः अपि सीमा।

खण्डः ‘घ’-पठित-अवबोधनम्।

प्रश्न 11:
(अ) अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत – (6)
राजा उवाच- भगवन्! भवन्मनोरथं पूरयित्वा आत्मानम् अनुगृहीतं कर्तुम् इच्छामि। आदिश्यताम्, किं करवाणि? विप्रः उवाच-यदि भवान् प्रीतः, तदा त्वत्तः एकस्य चक्षुषः दानम् इच्छामि। येन मम लोकयात्रा निर्बाधा भवेत्। तत् श्रुत्वा राजा अचिन्तयत्-‘लोके चक्षुर्दानं दुष्करमेव । नूनम् ईदृशं दानम् इच्छन् अयं याचकः केनापि प्रेरितः स्यात् ।’
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) लोके किम् दुष्करमेव ?
(ii) कः केनापि प्रेरितः स्यात् ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 1 = 2)
याचनां श्रुत्वा राजा किम् अचिन्तयत् ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) ‘भवान्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(क) राज्ञे
(ख) नेत्राय
(ग) विप्राय

(ii) ‘इच्छामि’ क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) राजा
(ख) अहम्
(ग) विप्रः

(iii) ‘लोकयात्रा’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम्?
(क) निर्बाधा
(ख) येन
(ग) मम

(iv) प्रसन्नः’ इत्यर्थे किम् पदम् अत्र अस्ति?
(क) प्रेरितः
(ख) प्रीतः
(ग) प्रेषितः

(आ) अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत – (6)
काकः        –         (विहस्य) कुक्कुटः। अरे अद्य कुतः कुक्कुटा: नगरेषु। अहमेव सर्वत्र सुलभः
राजहंसी     –         भो-भो वाचाल! स्वीयै कटुभिः क्वणितै जनजागरणात् अन्यत् तु किमपि न करोषि।
काकः        –         अहो अज्ञानं भवत्याः। यस्य गृहस्य भित्तौ स्थित्वा आलपामि, जनाः प्रियस्य आगमन-संकेतं मत्वा हृष्यन्ति। अस्माकं एक्यं तु जगत्प्रसिद्धम्। मातरः शिशून् प्रायः कथयन्ति, ‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्।’

(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) राजहंसी काकं किं सम्बोधयति ?
(ii) अद्य नगरेषु के न दृश्यन्ते ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 1 = 2)
मातरः काकविषये शिशून् किं कथयन्ति ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) ”कटुभिः क्वणितैः” अत्र किं विशेष्यपदम् ?
(ii) ‘अहो अज्ञानं भवत्याः’ अत्र ‘भवत्याः’ इति सर्वनामपदं कस्यै प्रयुक्तम् ?
(iii) ‘सत्यम्’ अस्य विलोमपदं नाट्यांशात् चित्वा लिखत।
(iv) ‘बालान्’ अस्य किम् पर्यायवाचिपदं नाट्यांशे प्रयुक्तम् ?

(इ) अधोलिखितश्लोकं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत –
किं जीवितम् ? अनवद्यम् किं जाड्यम् ? पठतोऽप्यनभ्यासः।
को जागर्ति? विवेकी, का निद्रा? मूढता जन्तोः॥

(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) पठतोऽप्यनभ्यासः किम् ?
(ii) को जागर्ति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 1 = 2)
निद्रा का कथ्यते ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (4 × 4 = 2)
(i) ‘जागर्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं अत्र किम् ?
(ii) अत्र ‘जीवस्य’ इत्यर्थे किं पदम् प्रयुक्तम् ?
(iii) ‘अभ्यासः’ इति पदस्य कः विपर्ययः अत्र प्रयुक्तम् ?
(iv) ‘का’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?

प्रश्न 12:
अधोलिखितस्य श्लोकयोः अन्वयं उचितपदक्रमेण पूरयित्वा लिखत –
(अ) पापिनाञ्च सदा दुःखं, सुखं वै पुण्यकर्मणाम्।
एवं स्थिरतरं ज्ञात्वा साधुवृत्तिं समाचरेत्॥
अन्वयः- (i) ……… च सदा दुःखम् (ii) ……….. वै सुखम्, एवं (ii) ………….. ज्ञात्वा (iv) ………. समाचरेत्।

(ब) यः सप्तराज्येषु विभासमानः
तरङ्गिणी यत्र च लोहिताख्या।
ईटा’ हि यस्यास्ति पुरी प्रधाना
सुस्वागतं भो ! अरुणाचलेऽस्मिन्॥
अन्वयः- यः (i) …………….. विभासमानः यत्र च (ii) ………….. तरङ्गिणी। यस्य ‘ईटा’ पुरी हि (iii) ………… अस्मिन् (iv) ………. भो! सुस्वागतम्॥
मञ्जूषा – स्थिरतरं, पापिनाम्, प्रधाना, अरुणाचले, साधुवृत्तिं, पुण्यकर्मणाम्, सप्तराज्येषु, लोहिताख्या।

प्रश्न 13:
अधोलिखितकथनेषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियताम् – (4)
(i) पूर्वस्याम् दिशि सूर्यः उदेति।
(ii) सर्वथा जागरुकोऽहं छात्राणाम् कृते आदर्शः।
(iii) राजगृहे बालवाहनयोग्यं मेषयूथम् आसीत्।
(iv) अमात्याः विषण्णाः भूत्वा अवदन्।

प्रश्न 14:
उदाहरणं अनुसृत्य स्थूलाक्षरपदानाम् प्रसङ्गानुसारम् शुद्धम् अर्थम् चित्वा लिखत – (4)
I. अहर्निशं महानसम् प्रविश्य ………….|
(i) महान्तम् आसनम्
(ii) पाकशालाम्
(iii) महानगरम्

II. सर्वान् कपीन् आहूय रहसि अवदत्।
(i) रजनी
(ii) एकान्ते
(iii) उषाकाले

III. त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत।
(i) कोमलाम्
(ii) कठोराम्
(iii) परेषाम्

IV. मेध्यम् अमेध्यं सर्वमेव भक्षयति।
(i) अशुद्धम्
(ii) विशुद्धम्
(iii) अस्वच्छम्

उत्तराणि
खण्डः ‘क’- अपठित-अवबोधनम्

उत्तर 1:
I. (i) सङ्गणकयन्त्रेण
(ii) स्मरणशक्तिः

II. (i) आधुनिकजनैः यदि कश्चन सङ्गणकप्रर्वतनं न जानाति तर्हि सः निरक्षरः अज्ञानी वा परिगण्यते।
(ii) संङ्गणकं तु अनलसं, निकृष्टं अविरतं च कर्म करोति।

III. (i) (क) वयम्
(ii) (ख) कार्याणि
(iii) (ग) संगणकाय
(iv) (क) परिगण्यते

IV. सङ्गणकयुगम्; सङ्गणकयन्त्रस्य लाभाः वा।

खण्ड: ‘ख’- रचनात्मक कार्यम्

उत्तर 2:

1. राकेश
2. नमस्ते
3. कुशलम्
4. विद्यालयः
5. अध्यापकाः
6. प्रशंसनीया
7. योग्याः
8. विस्तरेण
9. लेखिष्यामि
10. मित्रम्

उत्तर 3:

1. अस्मिन् चित्रे एकः विशालः वटवृक्षः अस्ति।
2. सरोवरे स्वच्छं जलम् अस्ति।
3. सरोवरे हंसः तरति।
4. सरोवरस्य तटे बहूनि मनोहराणि पुष्पाणि सन्ति।
5. वटवृक्षे मयूरः, पिकः काकः च सन्ति।
6. एकस्याम् शाखायाम् उल्लूकः अपि तिष्ठति।

अथवा
‘वृक्षाणाम् उपयोगिता

1. वृक्षाः वायुमण्डलं शोधयन्ति।
2. ते वातावरण सन्तुलितं कुर्वन्ति।
3. वृक्षेभ्यः एव वयम् ऑक्सीजन-वायु गृहणीम्:।
4. जीवनस्य सर्वाणि उपयोगीनि वस्तूनि वृक्षेभ्यः एव प्राप्यते।
5. धन्याः वृक्षाः यतः ते परोपकाराय फलन्ति।

खण्डः ‘ग’-अनुप्रयुक्तव्याकरणम्

उत्तर 4:

1. तत् + शत्रुः
2. गुरुः + देवः
3. पावकम्
4. एष बालकः

उत्तर 5:

1. मुखं कमलं इव
2. भासेन विरचितम्
3. यथाशक्ति
4. नीलकंठस्य

उत्तर 6:

1. हसन्तः
2. सुख + इन्
3. तरुण + ङीप्
4. ज्ञानवान्

उत्तर 7:
(अ) कदापि; अपि; विना; नूनम्
(ब) तत्र; यथा; तदा; यावत्

उत्तर 8:

1. त्वया
2. मया
3. वयम्

उत्तर 9:

1. पादोननववादने
2. सपादचतुर्वादने

उत्तर 10:

1. मनसि
2. तेषाम्
3. जानन्ति
4. का

खण्डः ‘घ’-पठित-अवबोधनम्

उत्तर 11:
(अ) I. (i) चक्षुर्दानम्
(ii) याचकः

II. याचनां श्रुत्वा राजा अचिन्तयत्-‘लोके चक्षुर्दानम् दुष्करमेव। नूनम् ईदृशं दानं इच्छन् अयं याचकः केनापि प्रेरितः स्यात् ।”

III. (i) (क) राज्ञे
(ii) (ख) अहम्
(iii) (क) निर्बाधा
(iv) (ख) प्रीतः

(आ) I. (i) वाचाल
(ii) कुक्कुटाः

II. मातरः शिशून् प्रायः कथयन्ति – “अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत् ।”

III. (i) क्वणितैः
(ii) राजहंसये
(iii) अनृतं
(iv) शिशून्

(इ) I. (i) जाड्यम्
(ii) विवेकी

II. जन्तोः मूढता निद्रा कथ्यते।।

III. (i) विवेकी
(ii) जन्तोः
(iii) अनभ्यासः
(iv) निद्रा

उत्तर 12:
(अ) (i) पापिनाम्
(ii) पुण्यकर्मणाम्
(iii) स्थिरतरं
(iv) साधुवृत्तिं

(ब) (i) सप्तराज्येषु
(ii) लोहिताख्या
(iii) प्रधाना
(iv) अरुणाचले

उत्तर 13:

1. कस्याम् ?
2. केषाम् ?
3. कीदृशम् ?
4. के ?

उत्तर 14:
I. (ii) पाकशालाम्
II. (ii) एकान्ते
III. (ii) कठोराम्
IV. (ii) विशुद्धम्

We hope the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 2 help you. If you have any query regarding CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 2, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 5 are part of CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit. Here we have given CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 5.

CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 5

Students who are going to appear for CBSE Class 10 Examinations are advised to practice the CBSE sample papers given here which is designed as per the latest Syllabus and marking scheme as prescribed by the CBSE is given here. Paper 5 of Solved CBSE Sample Paper for Class 10 Sanskrit is given below with free PDF download solutions.

समय: होरात्रयम्
पूर्णाङ्काः 80

निदेशाः

1. प्रश्नपत्रं चत्वारः खण्डाः सन्ति
   • खण्ड: (क) अपठित-अवबोधनम्    10 अङ्कः
   • खण्ड: (ख) रचनात्मकं-कार्यम्        15 अङ्काः
   • खण्ड: (ग) अनुप्रयुक्तव्याकरणम्    25 अङ्काः
   • खण्डः (घ) पठित-अवबोधनम्        30 अङ्काः
2. सर्वे प्रश्नाः अनिवार्याः।
3. प्रश्नानाम् उत्तराणि खण्डानुसारं क्रमेणैव लेखनीयानि।
4. प्रश्नसंख्या अवश्यमेव लेखनीया।
5. उत्तराणि संस्कृतेनैव लेखनीयानि।

खण्डः ‘क’-अपठित-अवबोधनम्

प्रश्न 1:
अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत। (10)
अहम् एकः छिन्नः द्रुमः अस्मि। ह्यः वने एकः नरः आगच्छत्। सः काष्ठाय मम शरीरम् अच्छिनत्। छेदनेन मे शरीरे अनेके व्रणाः जाताः। छुरिकायाः प्रहारेण शरीरात् अश्रुरूपाः जलबिन्दवः अपतन्। अकथनीया मम पीडा। हृदयं विदीर्णं जातम् । अश्रुभिः कण्ठः अवरुद्धः। मम अन्तकालः समीपे एव तिष्ठति। काष्ठानि एकत्रीकृत्य सः तु अगच्छत्। परं कोऽस्ति अत्र कथाव्यथा श्रवणाय? वृक्षान् छित्त्वा नरः प्रकृतिमातुः अङ्गानि नाशयति इन्धनाय, कर्गदपत्राय, भवननिर्माणाय, मम काष्ठस्य प्रयोगः भवति। किन्तु कुतः मे पत्राणि, पुष्पाणि, कुतः च रोगनिवारणाय औषधयः ? निराश्रिताः भविष्यन्ति आश्रिताः खगाः कीटपतंगाश्च । पन्थानः अपि छायाहीनाः भविष्यन्ति। आतपेन तप्तः श्रान्तः पथिकः अधुना कुत्र गमिष्यति ? मम जीवने पुनः वसन्तर्तुः न आगमिष्यति।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) द्रुमस्य जीवने पुनः किम् न आगमिष्यति ?
(ii) नरः किमर्थं द्रुमस्य शरीरम् अच्छिनत् ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 2 = 4)
(i) छुरिकाप्रहारेण वृक्षस्य शरीरात् के अपतन् ?
(ii) वृक्षान् छित्त्वा किं भवति?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) ‘अपतन्’ इति क्रियापदस्य अत्र किम् कर्तृपदम् प्रयुक्तम् ?
(क) व्रणाः
(ख) जलबिन्दवः
(ग) काष्ठानि
(घ) अङ्गानि

(ii) ‘पथिकः’ पदस्य अत्र विशेषणपदं किम् ?
(क) विदीर्णम्
(ख) अन्तकालः
(ग) श्रान्तः
(घ) छायाहीनः

(iii) ‘मम’ इति सर्वनामपदं अत्र कस्मै प्रयुक्तम् ?
(क) छिन्नमाय
(ख) काष्ठाय
(ग) पथिकाय
(घ) अश्रुरूपाय

(iv) “निराश्रिताः’ पदस्य किम् विपर्ययः अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) जलबिन्दवः
(ख) आश्रिताः
(ग) पन्थानः
(घ) खगाः

(IV) अस्य गद्यांशस्य उचितं शीर्षकं लिखत।

खण्डः ‘ख’- रचनात्मक कार्यम्

प्रश्न 2:
संस्कृतभाषायाः महत्त्वं वर्णयन् मित्रं प्रति लिखितं इदं पत्रं मञ्जूषायां दत्तैः पदैः पूरयत- (1/2 × 10 = 5)

लण्डन छात्रावासतः
तिथिः …………

प्रिय मित्र विक्रम,
सप्रेम …………..(1)।
अद्यैव मया तव पार्वे पत्रं प्रेषितम् । पत्रे मया लिखितं यत् अधुना ……… (2) संस्कृतभाषायाः महत्त्वं अत्यधिकं वर्धते। सर्वे विद्वांसः ………….(3) च (कम्प्यूटर वैज्ञानिकाः) संगणकयन्त्रस्य कृते अस्याः भाषायाः महत्त्वं स्वीकुर्वन्ति। ते मन्यन्ते यत् संस्कृतभाषायाः शब्दकोषः। …………(4) व्याकरणः च संगणकयन्त्राय अत्युपयोगी अस्ति। एतदर्थं तत्रत्याः ……………….(5) विद्यालयेषु संस्कृतभाषायाः अध्ययनम् अनिवार्यं क्रियते। अत्र ………… (6) संस्कृतग्रन्थानां आगाशः सन्ति। विद्वांसः छात्राः च व्याकरणस्य संस्कृतसाहित्यस्य च अध्ययनं …………….. (7) कुर्वन्ति। मित्र! यूयम् ………… (8) यत् भारतवर्षे जन्म लब्ध्वा संस्कृतभाषायाः अध्ययनं अपि कुरुथ। भवान् पत्रोत्तरं ……….. (9) एव लिखतु इति मम निवेदनम्। ………….. (10) नमः।

तव मित्रम्
अरुणः

मञ्जूषा
मनोयोगेन, विदेशेष्वपि, सर्वेभ्यो, नमोनमः, सौभाग्यशालिनः, संगणकवैज्ञानिकाः, संस्कृतभाषायां, पाणिनेः पुस्तकालयाः, सर्वकारः

प्रश्न 3:
चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया च संस्कृतभाषायां पञ्चवाक्यानि लिखत- (2 × 5 = 10)

मञ्जूषा
समुद्रतटस्य, नौका जलाप्लावित, छिन्नाः भिन्नाः, सघनवृक्षाः, सहायतायै, चीत्कारं, प्रलय इव, विनष्टाः, तरङ्गैः
अथवा
‘विजयादशमी’ इति विषयम् अधिकृत्य संस्कृते पञ्च वाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा- प्रमुखपर्वसु, सत्यम्, रामलीलायाः स्वच्छतादिवसः, उत्सवः वर्षर्तुः, प्रमुखंस्थानं, दशदिवसेषु, प्रदर्शनम् जानीमः।

खण्डः ‘ग’-अनुप्रयुक्तव्याकरणम्

प्रश्न 4:
रेखाङ्कितपदेषु सन्धि-विच्छेदं वा कृत्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (1 × 4 = 4)

1. भवान् कथयतु किम् एतत् + शक्यम् ?
2. मुनावस्मिन् विश्वसिहि।
3. युधिष्ठिरस्य व्यवहारः निः + छलः आसीत्।
4. रात्रौ रजनीशः उदेति।

प्रश्न 5:
स्थूलपदेषु समास-विग्रहं वा कृत्वा उत्तरत – (1 × 4 = 4)

1. धर्मार्थकाममोक्षाः जीवनस्य चत्वारि उद्देश्यानि सन्ति।
2. समुद्रमन्थनात् निर्गतं गरलं महान् च असौ देवः (तेन) पीतम्।
3. सतां चित्तं उत्पलम् इव कोमलम् भवति।
4. जनाः देशभक्तान् पूजयन्ति।

प्रश्न 6:
स्थूलपदेषु प्रकृति-प्रत्ययः विभागः संयोगः वा कृत्वा उत्तरत – (1 × 4 = 4)

1. सा छात्रा गुण + मतुप् अस्ति।
2. भारते अनेकानि दर्शनीयानि स्थलानि सन्ति।
3. रावणस्य अत्याचारैः जनाः दुःख + इन् आसन्।
4. वसन्त कम्पमानेभ्यः वृक्षेभ्यः पुष्पपत्राणि पतन्ति।

प्रश्न 7:
अव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत – (1/2 × 8 = 4)
श्वः, ऋते, बहिः, तत्र, यथा, विना, सर्वत्र, तथा
वयं ………. देवालयं गमिष्यामः। ………. भक्ताः भजनं करिष्यन्ति। देवालयात् ……….. उपवनम् अपि अस्ति। उपवने ……….. पुष्पाणि सन्ति। …………. पुष्पेभ्यः उपवनं न शोभते ………. ईश्वरस्य भजनं ………. देवालयः न शोभते।

प्रश्न 8:
चन्द्रादित्ययोः मध्ये संवादः भवति। चन्द्रः कर्तृवाच्यस्य प्रयोगं करोति। आदित्यः कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। तयोः संवादे रिक्तस्थानानि पूरयत – (1 × 3 = 3)
चन्द्रः          –              मित्र! अशोकः किम् लिखति ?
आदित्यः     –              अशोकेन नाटकानि …………..।
चन्द्रः          –              हरिः कं प्रणमति ?
आदित्यः     –               ……… जनकः प्रणम्यते।
चन्द्रः          –              छात्राः प्रार्थनां कुर्वन्ति। अस्य कर्मवाच्ये उत्तरतु।
आदित्यः     –               छात्रैः ……….. क्रियते।

प्रश्न 9:
निर्दिष्टजनः कतिवादने किम् करोति, निर्दिष्ट समयं लिखते – (1 × 2 = 2)

1. सम्मार्जकाः प्रातः (7.45) ………. मार्ग स्वच्छं कुर्वन्ति।
2. पत्रवाहक: मध्याह्ने (11.15) …………. पत्राणि आनयति।

प्रश्न 10:
अशुद्धिसंशोधनम् – (1 × 4 = 4)

1. सर्वे ग्रहाः शान्तिकराः भवतु।
2. इयं पुस्तकं मम अस्ति।
3. हे राजन् ! मम दयस्व।
4. नगरस्य उभयतः नदी वहति।

खण्डः ‘घ’- पठित-अवबोधनम् 

प्रश्न 11:
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत – (6)
(अ) यूथपतेः वचनम् अश्रद्धेयं मत्वा मदोद्धताः कपयः प्रहस्य अवदन्-‘भो ! किमिदम् उच्यते ? न वयं स्वर्गसमानोपभोगान् विहाय अटव्यां क्षार-तिक्त-कषाय-कटु-रूक्षफलानि भक्षयिष्यामः। तच्छुत्वा साश्रुनयनो यूथपतिः सगद्गदम् उक्तवान्‘रसनास्वादलुब्धाः यूयम् अस्य सुखस्य कुपरिणामं न जानीथ। अहं तु वनं गच्छामि।’
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) कस्य वचनम् अश्रद्धेयम् आसीत् ?
(ii) कीदृशः यूथपतिः सगद्गदम् उक्तवान् ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 1 = 2)
मदोद्धताः कपयः स्वयूथपतिं किम् अवदन् ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) ‘कपयः’ पदस्य विशेषणपदं किम् ?
(क) मदोद्धताः
(ख) अश्रद्धेयं
(ग) प्रहस्य

(ii) ‘वने’ इति अर्थे अत्र किम् पदं अस्ति?
(क) मत्वा
(ख) विहाय
(ग) अटव्याम्

(iii) ‘जानीथ’ क्रियायाः कर्ता कः ?
(क) रसनास्वादलुब्धाः
(ख) कुपरिणाम
(ग) यूयम्

(iv) ‘वयं’ सर्वनाम केभ्यः प्रयुक्तम् ?
(क) यूथपतये
(ख) फलेभ्यः
(ग) कपिभ्यः

(आ) इमं संवादं पठित्वा निर्देशानुसारम् उत्तरत –
श्रीकृष्णः     –     आम्! मया कथितम् । नाहं त्वत्तः ब्रह्मास्त्रम् इच्छामि। यदि त्वं मम गदां, शक्तिं, धनुः, चक्रं वा इच्छसि, तुभ्यं ददामि।
युधिष्ठिरः     –     ततस्ततः।
श्रीकृष्णः     –     स (द्रौणिः) तु चक्रम् एव अयाचत । गृहाण चक्रम् इति उक्तः सः सव्येन पाणिना चक्रम् गृहीतवान्, किन्तु सः तत् चक्रं स्वस्थानात् संचालयितुम् अपि समर्थः न अभवत्।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) श्रीकृष्णः द्रौणे: किं न इच्छति ?
(ii) द्रौणिः किं अयाचत ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (1 × 2= 2)
सः किम् कर्तुम् समर्थः न अभवत् ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4= 2)
(i) ‘सव्येन पाणिना’ अत्र विशेषणपदं किम् ?
(ii) ‘सः’ सर्वनाम कस्मै प्रयुक्तम् ?
(iii) ‘अयाचत’ क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(iv) पाणिना’ पदस्य अर्थः अस्ति-पादेन, करेण, मुखेन वा?

(इ) श्लोकं पठित्वा प्रश्नाने उत्तरत – (6)
कः पथ्यतरः ? धर्मः, कः शुचिरिह? यस्य मानसं शुद्धं।
कः पण्डितः ? विवेकी, किं विषम् ? अवधीरणा गुरुषु।।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) शुचिजनस्य किं शुद्धं भवति ?
(ii) धर्मः कीदृशः भवति ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत –
विषं किं वर्तते ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) ‘अस्मिन् संसारे’ अस्य पदस्य अर्थे श्लोके किं पदम् आगतम् ?
(क) शुचिः
(ख) शुचिरिह
(ग) रिह
(घ) इह

(ii) श्लोके ‘अमृतं’ इत्यस्य कः विपर्ययः ?
(क) विषम्
(ख) विवेकी
(ग) पण्डितः
(घ) धर्मः

(iii) ‘पथ्यतर: धर्मः’ अनयोः पदयोः विशेष्यपदं किम्?
(क) पथ्यः
(ख) पथ्यतरः
(ग) धर्मः
(घ) धर्मम्

(iv) ‘अपमानम् अस्य पदस्य कः पर्याय: श्लोके प्रयुक्त: ?
(क) विषम्
(ख) गुरुषु
(ग) अवधीरणा
(घ) यस्य

प्रश्न 12:
अधोलिखितश्लोकयोः अन्वयम् उचितपदक्रमेण सम्पूरयत – (1/2 × 8 =4)
(अ) पाण्डवास्त्वं च राष्ट्रं च सदा संरक्ष्यमेव हि।
तस्माद् संहर दिव्यं त्वमस्त्रमेतन्महाभुज!।।
अन्वयः- पाण्डवाः त्वम् च (i) ………… च सदा हि (ii)……….. एव। (iii)………… तस्मात् त्वम् एतत् दिव्यम (iv)………….. संहर।

(ब) तस्मात् स्यात् कलहो यत्र गृहे नित्यमकारणः।
तद् गृहं जीवितं वाञ्छन् दूरतः परिवर्जयेत्।
अन्वयः- तस्मात् (i) ……….. नित्यम् (ii) ……….. कलहः स्यात् (iii) ……………. वाञ्छन् तत् गृहे (iv) ……………… परिवर्जयेत्।
मञ्जूषा- राष्ट्रम्, अकारणः, महाभुज, यत्र, दूरतः, संरक्ष्यम्, जीवितं, अस्त्रम्।

प्रश्न 13:
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियताम् – (1 × 4= 4)

1. अरुणाचले पञ्चाशदधिकाः नद्यः प्रवहन्ति।
2. चतुर्णा युगानां समूहः एव महायुगम्।
3. जनकेन सुताय शैशवे विद्याधनं दीयते।
4. चञ्चलं हि मनः कृष्ण।

प्रश्न 14:
स्थूलपदानां प्रसङ्गानुसारं शुद्धम् अर्थं चिनुत – (1 × 4 = 4)
I. पाप्मानं प्रजहि येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्।
(i) त्यज
(ii) मारय
(iii) प्रजा हि

II. परमहम् अखण्डः शाश्वतः।
(i) नित्यः
(ii) सनातनः
(iii) निरन्तरम्

III. अन्येषां वदने ये तु …………।
(i) शरीरे
(ii) वाद्ययन्त्रे
(iii) मुखे

IV. सहस्रांशु न भासते।
(i) भानुः
(ii) हिमांशुः
(iii) विभुः

उत्तराणि
खण्डः ‘क’-अपठित-अवबोधनम्

उत्तर 1:
I. (i) वसन्तर्तुः
(ii) काष्ठाय

II. (i) छुरिकाप्रहारेण वृक्षस्य शरीरात् अश्रुरूपाः जलबिन्दवः अपतन्।
(ii) वृक्षान् छित्त्वा नरः प्रकृतिमातुः अङ्गानि नाशयति, इन्धनाय, कर्गदपत्राय, भवननिर्माणाय च काष्ठस्य प्रयोगः भवति।

III. (i) (ख) जलबिन्दवः
(ii) (ग) श्रान्तः
(iii) (क) छिन्नमाय
(iv) (ख) आश्रिताः

IV. छिन्नः द्रुमः; छिन्नमस्य व्यथा।

खण्डः ‘ख’- रचनात्मक कार्यम्

उत्तर 2:

1. नमोनमः
2. विदेशेष्वपि
3. संगणकवैज्ञानिकाः
4. पाणिनेः
5. सर्वकारः
6. पुस्तकालयाः
7. मनोयोगेन
8. सौभाग्यशालिनः
9. संस्कृतभाषायाम्
10. सर्वेभ्यः

उत्तर 3:

1. एतत् चित्रं समुद्रस्य अस्ति।
2. जलप्रकोपेन सर्वतः प्रलय इव दृश्यते।
3. जलाप्लाविता नौका जले मग्ना भवति।
4. एकः नरः सहायतायै चीत्कारं करोति।
5. उच्चैः जलतरङ्गैः सर्वम् छिन्नं भिन्नं अस्ति।
6. तीव्रजलतरङ्गानां प्रवाहेन तटं अपि न दृश्यते।

अथवा
(विजयादशमी)

1. भारतदेशस्य प्रमुखपर्वसु विजयादशम्याः प्रमुखं स्थानं अस्ति।
2. अस्मिन काले वर्षर्तुः समाप्तः भवति।
3. अतः एषः उत्सवः स्वच्छतादिवसः भवति।
4. उत्सवात् पूर्वेषु दशदिवसेषु प्रतिनगरं रामलीलाया: प्रदर्शन क्रियते।
5. अनेन उत्सवेन वयं जानीमः यत् ‘सत्यं सदा विजयते।’

खण्डः ‘ग’-अनुप्रयुक्तव्याकरणम्

उत्तर 4:

1. एतत्छक्यम्
2. मुनौ + अस्मिन्
3. निश्छलः
4. रजनी + ईशः

उत्तर 5:

1. धर्मः च अर्थः च कामः मोक्षः च
2. उत्पलकोमलम्
3. महात्मा
4. देशस्य भक्तान्

उत्तर 6:

1. गुणवती
2. दृश् + अनीयर्
3. दुखिनः
4. कम्प् + शानच्

उत्तर 7:
श्वः; तत्र; बहिः; सर्वत्रः; ऋते; यथा; तथा; विना।

उत्तर 8:

1. लिख्यते
2. हरिणा
3. प्रार्थना

उत्तर 9:

1. पादोनाष्टवादने
2. सपादैकादशवादने

उत्तर 10:

1. भवन्तु
2. इदम्
3. मयि
4. नगरम्

खण्डः ‘घ’ – पठित-अवबोधनम्

उत्तर 11:
(अ) I. (i) यूथपतेः
(ii) साश्रुनयनः

II. कपयः अवदन् -” भो। किमिदं उच्यते ? न वयं स्वर्गसमानोपभोगान् विहाय अटव्यां क्षार-तिक्त – कषाय-कटु रुक्षफलानि भक्षयिष्यामः”।

III. (i) (क) मदोद्धताः
(ii) (ग) अटव्याम्
(ii) (ग) यूयम्।
(iv) (ग) कपिभ्यः

(आ) I. (i) ब्रह्मास्त्रम्
(ii) चक्रम्

II. सः तत् चक्रं स्वस्थानात् संचालयितुं अपि समर्थः न अभवत्।

III. (i) सव्येन
(ii) द्रौणिने
(iii) सः
(iv) करेण

(इ) I. (i) मानसम्
(ii) पथ्यतरः

II. गुरुषु अवधीरणा विषं वर्तते।

III. (i) (घ) इह
(ii) (क) विषम्
(iii) (ग) धर्मः
(iv) (ग) अवधीरणा

उत्तर 12:
(अ) (i) राष्ट्रम्
(ii) संरक्ष्यम्
(iii) महाभुज
(iv) अस्त्रम्

(ब)
(i) यंत्र
(ii) अकारणः
(iii) जीवितं
(iv) दूरतः

उत्तर 13:

1. का?
2. केषाम् ?
3. कदा ?
4. कीदृशम् ?

उत्तर 14:
I. (i) त्यज
II. (ii) सनातनः
III. (iii) मुखे
IV. (i) भानुः

We hope the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 5 help you. If you have any query regarding CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 5, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 3 are part of CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit. Here we have given CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 3.

CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 3

Students who are going to appear for CBSE Class 10 Examinations are advised to practice the CBSE sample papers given here which is designed as per the latest Syllabus and marking scheme as prescribed by the CBSE is given here. Paper 3 of Solved CBSE Sample Paper for Class 10 Sanskrit is given below with free PDF download solutions.

समय: होरात्रयम्
पूर्णाङ्काः 80

निदेशाः

1. प्रश्नपत्रं चत्वारः खण्डाः सन्ति
   • खण्ड: (क) अपठित-अवबोधनम्    10 अङ्कः
   • खण्ड: (ख) रचनात्मकं-कार्यम्        15 अङ्काः
   • खण्ड: (ग) अनुप्रयुक्तव्याकरणम्    25 अङ्काः
   • खण्डः (घ) पठित-अवबोधनम्        30 अङ्काः
2. सर्वे प्रश्नाः अनिवार्याः।
3. प्रश्नानाम् उत्तराणि खण्डानुसारं क्रमेणैव लेखनीयानि।
4. प्रश्नसंख्या अवश्यमेव लेखनीया।
5. उत्तराणि संस्कृतेनैव लेखनीयानि।

खण्डः ‘क’-अपठित-अवबोधनम्

प्रश्न 1:
अधोलिखितम्-अनुच्छेदं पठित्वा अनुच्छेदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरपुस्तिकायाम् उत्तरत – (10)
आदिमानवकाले कस्याञ्चित् गुहायां कश्चन अस्वस्थचित्तः मानवः इतस्ततः चलन् आसीत्। पाश्र्वे हस्तौ निबध्य सः चिन्तयन् आसीत् – ‘का नाम शक्तिः एतस्य जगतः सञ्चालनं करोति, प्रकाशं जनयति, ध्वनि निर्माति, गन्धान् सृजति प्रसारयति च? इति। सः मानवः एतेषां प्रश्नानाम् उत्तरं प्राप्तुम् न शक्तः। अहं उच्चतमं स्थानं गत्वा पश्यामि चेत् कदाचित् तस्याः शक्तेः दर्शनं भवेत्’ इति चिन्तयित्वा सः एकम् उन्नतम् गिरिशिखरं गच्छति। तत्र निष्कम्पम् उपविशति। अयं मानवः नेत्रे निमीलयति। सुदीर्घ श्वसनं करोति। तदा अकस्मात् आकाशे मेघः गर्जति। घनगर्जितं पर्वतपृष्ठे पतति, परावर्तते च। प्रतिध्वनिः अधः गच्छति, प्रत्यावर्तते। ऊर्ध्वं गच्छन् सः ध्वनिः क्षीयते । एवं भवति आविष्कारः आदिमस्वरस्य ‘ॐ कारस्य । सहजतया सः मानवः ॐकारनादस्य अनुकरणं करोति।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) सः मानवः कथम् उपविशति ?
(ii) गुहायां कीदृशः मानवः चलन् आसीत् ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 2 = 4)
(i) हस्तौ निबध्य मानवः किम् चिन्तयन् आसीत् ?
(ii) किम् चिन्तयित्वा सः गिरिशिखरं गच्छति ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) ‘उन्नतं’ कस्य विशेष्यपदस्य विशेषणम् अस्ति?
(ii) ‘सहसा’ इति अव्ययपदस्य कृते गद्यांशे किम् अव्ययपदम् ?
(iii) ‘क्षीयते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(iv) ‘अहम्’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?

(IV) अस्य गद्यांशस्य उचितं शीर्षकं लिखत।

खण्डः ‘ख’- रचनात्मकं कार्यम्

प्रश्न 2:
स्वाणुजाय समयस्य सदुपयोगाय लिखितं इदं पत्रं मञ्जूषायां दत्तैः पदैः पूरयित्वा उत्तर-पुस्तिकायाम् पुनः लिखत – (5)

………(1)
तिथिः …………

प्रिय अतुल !
…….(2) आशिषः।
अतुल ! मानवस्य जीवनस्य प्रतिपलं …………..(3) अस्ति। विश्वे प्रकृतेः सम्पूर्णानि कार्याणि नियमितसमये …….. (4)। उचितसमये यदि वृष्टिः न भवेत् तदा सर्वं क्षेत्रं शुष्येत्। तथैव बाल्यकाले यदि छात्रः न पठेत् तदा सः समस्तजीवने ………… (5) करोति । समयः तस्य एव जनस्य कार्येषु सहभागितां करोति यः ……….(6) सदुपयोगं करोति । गते काले शोकः ……….. (7) समयः कदापि कस्यचिदपि च ………… (8) न करोति। अतः सदा समयस्य सदुपयोगः …………….(9)।

भवतः …..(10)
गौरवः।

मञ्जूषा- निरर्थकः, अग्रजः, देहरादूनतः, सप्रेम, करणीयः, महत्वपूर्णम् , पश्चात्तापम्, भवन्ति, प्रतीक्षां, समयस्य।

प्रश्न 3:
चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां च संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत – (10)

मंजूषा
विद्युत्स्तम्भाः, बसयानम्, कृषिभूमिः, राजपथम्, गृहाणि, मार्गे, आधुनिकीकरणम्, ग्रामस्य, यातायातव्यवस्था, वृक्षः।
अथवा
‘संघे शक्तिः’ इति विषयम् अधिकृत्य संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा- मानवस्य, प्रगतिः, संहिताः, स्वाधीनता, विदेशीयाः, विनाशस्य, शस्त्रं विना, राष्ट्रस्य।

खण्डः ‘ग’-अनुप्रयुक्तव्याकरणम्

प्रश्न 4:
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिच्छेदम् अथवा सन्धिं कृत्वा लिखत – (4)

1. षडाननः गणेशस्य भ्राता अस्ति।
2. त्यागेऽपि संतोषः भवति।
3. नास्ति कः + चित् वाग्विशेषः।
4. वने सिंहः + गर्जति।

प्रश्न 5:
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदेषु समासं अथवा विग्रहं कृत्वा लिखत – (4)

1. ईश्वरः त्रिलोकीनाथः अस्ति।
2. रामश्च लक्ष्मणश्च वनं अगच्छताम्।
3. उज्जयिन्यां चन्द्रशेखरस्य देवालयः अस्ति।
4. एषः आगच्छति राजपुत्रः।

प्रश्न 6:
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदानां ‘‘प्रकृतिः प्रत्ययः” च पृथक् पृथक् कृत्वा अथवा संयोज्य लिख्यताम् – (4)

1. परहिताय सर्वस्वं त्यक्तव्यम्।
2. बहुभाषणं मूर्ख + त्वं प्रकटयति।
3. मम कक्षे एका मूषक + टाप् कूर्दति।
4. श्रीमन्तं मुख्यातिथिं नमामः।

प्रश्न 7:
(अ) इमम् आदेशं उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत। (अव्ययसूची अधः प्रदत्ता) (2)
सहसा, वृथा, कदापि, एवं
मम माता उपदिशति –
(i) समयं …….. मा यापय।
(ii) ……….. विदधीत न क्रियाम्।
(iii) प्रियं च सत्यं च …………. वक्तव्यम्।
(iv) ………….. असत्यं न ब्रूयात्।

(ब) उचितेन अव्ययपदेन रिक्तस्थानानि पूरयित्वा लिखत – (2)
(i) यदा कृष्णमेघाः गर्जन्ति ………… वर्षा भवति।
(ii) यत्र-यत्र वर्षाजलं भवति ………….. मण्डूकाः शब्दं कुर्वन्ति।
(iii) यथा प्रकृतिः प्रसन्ना …………… जनाः।
(iv) उच्चैः गगनं अस्ति ………… समुद्रः अस्ति।

प्रश्न 8:
वाच्यं अधिकृत्य द्वयोः मित्रयोः अधोलिखितं संवादं पूरयित्वा लिखत – (3)
रामः     :         अधुना ……….. किं क्रियते ?
भरतः    :         मया तु दूरदर्शनं ………..।
रामः     :         किम् त्वया गृहकार्यं न ………..?

प्रश्न 9:
घटिकां दृष्ट्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत यत् भरतः कतिवादने किम् करोति ? (2)

1. अहं सायम् (6.00) ………. दुग्धं पिबामि।
2. अहं रात्रौ (7.45) ………… भोजनं करोमि।

प्रश्न 10:
अशुद्धिशोधनम् कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत – (4)

1. रमेशः मम मित्रः अस्ति।
2. सः अतीव सरलं अस्ति।
3. सः प्रतिदिनं विद्यालयं गच्छसि।
4. तस्याः भगिनी अपि तत्रैव पठति।

खण्डः ‘घ’-पठित-अवबोधनम्

प्रश्न 11:
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा एतदाधारितानाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत – (6)
(अ) एतत् श्रुत्वा दुष्टबुद्धिः झटिति एव क्षेत्रं गत्वा अश्वत्थमूलं च खनित्वा तम् सुवर्णकलशं प्राप्य यदा तस्य आवरणम् अपसारितवान् तदा भयङ्करमेकं विषधरं फूत्कारं कुर्वन्तम् दृष्टवान्। भीतः स कलशं पुनः आवृत्य तञ्चादाय मित्रस्य गृहं समागतः । स्वमित्रं सर्पेण मारयितुम् इच्छन् सः भित्तौ सन्धिं प्रकल्प्य तन्मध्यतः कलशं गृहाभ्यन्तरे क्षिप्तवान्। विचित्रा खलु दैवगतिः। पतितात् कलशाद् बहिर्निर्गत्य विषधरः तमेव दुष्टबुद्धिं दष्टवान्।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) सुवर्णपूरितः कलशः कस्य वृक्षस्य मूले स्थितः आसीत् ?
(ii) दुष्टबुद्धिः सुवर्णकलशे कम् दृष्टवान् ?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 1 = 2)
स्वमित्रं मारयितुम् इच्छन् दुष्टबुद्धिः किं अकरोत् ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4 = 2)
(i) ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(ii) अस्मिन् गद्यांशे कः शब्दः ‘सर्पः’ इति शब्दस्य पर्यायः अस्ति ?
(iii) शीघ्रम्’ इति अर्थे किं अव्ययपदं अत्र प्रयुक्तम् ?
(iv) ‘भयंङ्करं विषधरं’ अनयोः पदयोः किं विशेष्यपदं अस्ति?

(आ) अधोलिखितं श्लोकं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत
शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक् शरीरविमोक्षणात्।
कामक्रोधोद्भवं वेगं, स युक्तः स सुखी नरः।।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) कः कामक्रोधोद्भवं वेगं सोढुं शक्नोति।
(ii) कः नरः सुखी?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 1 = 2)
किं कृत्वा नरः सुखी भवति ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4= 2)
(i) ‘युक्त:’ पदस्य अर्थः …….. अस्ति।
(क) सहितः
(ख) योगी
(ग) योगः
(घ) युजितः

(ii) ‘पूर्वम्’ इत्यर्थे श्लोके किं पदं प्रयुक्तम् ?
(क) प्राक्
(ख) युक्तः
(ग) सुखी
(घ) वेगम्

(iii) ‘सुखी नरः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम् ?
(क) नरः
(ख) वेगम्
(ग) सुखी
(घ) युक्तः

(iv) ‘अस्मिन् संसारे’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम् ?
(क) इह
(ख) एवं
(ग) प्राक्
(घ) युक्तः

(ई) अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत – (6)
अश्वत्थामा- रे दुष्ट भीम! त्वम् अद्य वध्योऽसि मया। (विलोक्य) अये! कथं श्रीकृष्णार्जुनौ युधिष्ठिरश्च? (स्वगतम्) इदानीं किं करवाणि? आः, दृष्टम्, अस्मिन् विषमे समये ब्रह्मास्त्रम् एव मे शरणम् । मोचयामि अस्त्रम्। (ध्यानं नाटयति ब्रवीति च) इदम् अपाण्डवाय।
श्रीकृष्णः- पार्थ पश्य, पश्य! एतद् विमुच्यते ब्रह्मास्त्रं द्रोणपुत्रेण! त्रैलोक्यं दहन् इव प्रचण्डज्वाल: अग्निः परितः प्रसरति । अर्जुन! अर्जुन ! त्वमपि मुञ्च ब्रह्मास्त्रं एतत् निवारयितुम्।
(I) एकपदेन उत्तरत – (1 × 2 = 2)
(i) किम् मोचयामि?
(ii) केन ब्रह्मास्त्रं विमुच्यते?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (2 × 1 = 2)
कीदृशी अग्निः सर्वत्र प्रसरति ?

(III) निर्देशानुसारम् उत्तरत – (1/2 × 4= 2)
(i) “इदम् अपाण्डवाय।” अत्र इदम् इति सर्वनाम कस्मै प्रयुक्तम् ?
(ii) ‘पार्थ’ इति सम्बोधनपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(iii) ‘प्रचण्डज्वालः’ इति पदं कस्य पदस्य विशेषणपदम् ?
(iv) ‘प्रसरति’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?

प्रश्न 12:
अधोलिखित श्लोकयोः अन्वयं उचितपदक्रमेण पूरयित्वा पुनः लिखत – (4)
(अ) शक्रोऽहमस्मि देवेन्द्रस्त्वत्समीपमुपागतः।
वरं वृणीष्व राजर्षे! यदिच्छसि तदुच्यताम्॥
अन्वयः- (i) ……… अहं (ii) …………….. शक्रः अस्मि (iii) …………… समीपम् उपागतः। वरं वृणीष्व! यत् (iv) ………… तत् उच्यताम्॥

(ब) अधुना रमणीया हि सृष्टिरेषा जगत्पतेः।
जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्तां भावयन्तः परस्परम्॥
अन्वयः- अधुना (i) ……………. एषा (ii) ………….. रमणीया हि अत्र परस्परं (iii) …………… सर्वे (iv) ……………… मोदन्ताम्।
मञ्जूषा- जगत्पतेः, राजर्षे, त्वत्, भावयन्तः, इच्छसि, सृष्टिः, जीवाः, देवेन्द्रः।

प्रश्न 13:
स्थूलाक्षरपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियताम् – (4)

1. सूर्योदयभूमिः इति पदं अरुणाचल-प्रदेशाय प्रयुक्तम्।
2. राजादेशं श्रुत्वा कपयः अचिन्तयन्।
3. कृतयुग, त्रेतायुगं, द्वापरयुगं, कलियुगञ्चेति चत्वारि युगानि।
4. भारत्याः कोष: अपूर्वः।

प्रश्न 14:
अधोलिखितासु पंक्तिषु स्थूलाक्षरपदानाम् प्रसङ्गानुसारम् शुद्धम् अर्थम् चित्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत- (4)
I. भोः भो वाचाल!
(i) प्रगल्भः
(ii) प्रकृष्टः
(iii) कुचालः

II. सर्वो भद्राणि पश्यतु।
(i) मित्राणि
(ii) कल्याणानि
(iii) सत्कर्माणि

III. किं जीवितम्? अनवद्यम्।
(i) वधयोग्यम्
(ii) अनुपयुक्तम्
(iii) निष्कलङ्कम्

IV. ते अनयोः अव्याहता शक्ति: द्रष्टुम् भविष्यति।
(i) निर्बाधा
(ii) नष्टा
(iii) विस्तीर्णा

उत्तराणि
खण्डः क’-अपठित-अवबोधनम्

उत्तर 1:
I. (i) निष्कम्पम्
(ii) अस्वस्थचित्तः

II. (i) मानवः चिन्तयन् आसीत्-‘” का नाम शक्तिः एतस्य जगतः सञ्चालनं करोति, प्रकाशं जनयति, ध्वनिं निर्माति, गन्धान् सृजति प्रसारयति च।”
(ii) ‘अहं उच्चतमं स्थानं पश्यामि चेत् कदाचित् तस्याः शक्तेः दर्शनं भवेत्’ इति चिन्तयित्वा सः गिरिशिखरं गच्छति।

III. (i) गिरिशिखरं
(ii) अकस्मात्
(iii) ध्वनिः
(iv) मानवाय

IV. आदिमस्वरः ॐकारः; आदिमानवस्य जिज्ञासा।

खण्डः ‘ख’- रचनात्मकं कार्यम्

उत्तर 2:

1. देहरादूनतः
2. सप्रेम
3. महत्त्वपूर्णम्
4. भवन्ति
5. पश्चात्तापम्
6. समयस्य
7. निरर्थकः
8. प्रतीक्षाम्
9. करणीयः
10. अग्रजः

उत्तर 3:

1. इदं ग्रामस्य आधुनिकीकरणस्य दृश्यम् अस्ति।
2. अत्र विद्युत्स्तम्भेन ज्ञायते यत् ग्रामेऽपि विद्युत्व्यवस्था अस्ति।
3. यातायातस्य कृते राजपथस्य मोटरयानस्य अपि सुविधा अस्ति।
4. मार्गम् उभयतः कृषियोग्या भूमिः अस्ति।
5. ग्राम्यजीवनं स्वास्थ्यस्य कृते लाभदायकं भवति।
6. कृषक: ट्रैक्टर इति यन्त्रेण भूमौ कृषिकार्यं करोति।

अथवा
(संघे शक्तिः)

1. संघे महती शक्तिः वर्तते।
2. संघे एव मानवस्य, परिवारस्य, राष्ट्रस्य च प्रगतिः भवति।
3. संघस्य अभाव: विनाशस्य कारणं भवति।
4. अस्माकम् इतिहासः अत्र प्रमाणम्।
5. अस्माकम् पराधीनताया: कारणं इदमेव आसीत्।
6. सहिता भूत्वा वयं गान्धिमहोदयस्य नेतृत्वे शस्त्रं विना एव स्वाधीनतां प्राप्नुमः।

खण्डः ‘ग’-अनुप्रयुक्तव्याकरणम्

उत्तर 4:

1. षट् + आननः
2. त्यागे + अपि
3. कश्चित्
4. सिंहो गर्जति

उत्तर 5:

1. त्रयाणाम् लोकानाम् समाहारः (तस्य)
2. रामलक्ष्मणौ
3. चन्द्रः शेखरे यस्य सः (तस्य)
4. राज्ञः पुत्रः

उत्तर 6:

1. त्यज् + तव्यत्
2. मूर्खत्वम्
3. मूषिका
4. श्री + मतुप्

उत्तर 7:
(अ) (i) वृथा
(ii) सहसा
(iii) एवं
(iv) कदापि

(ब) (i) तदा
(ii) तत्र-तत्र
(iii) तथा
(iv) नीचैः

उत्तर 8:

1. त्वया
2. दृश्यते
3. कृतम् क्रियते वा

उत्तर 9:

1. षड्वादने
2. पादोनाष्टवादने

उत्तर 10:

1. मित्रम्
2. सरलः
3. गच्छति
4. तस्य

खण्डः ‘घ’ – पठित-अवबोधनम्

उत्तर 11:
(अ) I. (i) अश्वत्थस्य
(ii) विषधरम्

II. स्वमित्रं मारयितुम् इच्छन् दुष्टबुद्धिः भित्तौ सन्धिं प्रकल्प्य तन्मध्यतः कलशं गृहाभ्यान्तरे क्षिप्तवान्।

III. (i) सुवर्णकलशाय
(ii) विषधरः
(iii) झटिति
(iv) विषधरम्

(आ) I. (i) यः
(ii) युक्तः

II. यः नरः शरीरविमोक्षणात् प्राक् कामक्रोधोद्भवं वेगं सोढुं शक्नोति, सः सुखी भवति।

III. (i) (ख) योगी
(ii) (क) प्राक्
(iii) (ग) सुखी
(iv) (क) इह

(इ) I. (i) ब्रह्मास्त्रम्
(ii) द्रोणपुत्रेण

II. त्रीन् एव लोकान् दहन इव प्रचण्डज्वालः अग्निः सर्वत्र प्रसरति।

III. (i) ब्रह्मास्त्राय
(ii) अर्जुनाय
(iii) अग्निः
(iv) अग्निः

उत्तर 12:
(अ) राजर्षे, देवेन्द्रः, त्वत्, इच्छसि
(ब) जगत्पतेः, सृष्टिः, भावयन्तः, जीवाः

उत्तर 13:

1. कस्मै?
2. के?
3. कति?
4. कस्याः?

उत्तर 14:
I. (i) प्रगल्भः
II. (ii) कल्याणानि
III. (iii) निष्कलंकम्
IV. (i) निर्बाधा

We hope the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 3 help you. If you have any query regarding CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Paper 3, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.