CBSE Class 8

NCERT Solutions for Class 8 Science

NCERT Solutions for Class 8 Science | CBSE Class 8th Science Solutions for All Chapters

NCERT Solutions of Class 8th Science is an extremely helpful resource for students in Class 8. Students can use the NCERT Solutions for Class 8 Science during their exam preparation and resolve their doubts easily. Our Class 8 Science NCERT Textbook Solutions helps you to understand the concepts in a better way. You can download these NCERT Solutions for free and prepare Notes on your own and quickly revise the syllabus whenever needed.

Class 8 Science NCERT Solutions | NCERT Solutions of Class 8 Science PDF Download

If you are having any trouble understanding the topics of Class 8 Science you can check from our CBSE Class 8th Science NCERT Solutions as they are prepared as per the latest syllabus guidelines. CBSE Class 8 Science Solutions PDF for all Chapters can be accessed and downloaded for free so that you can use them anywhere and anytime.

Our Class 8th NCERT Solutions for Science present here covers questions from NCERT Solutions, Textbook Exercises, Exemplar Problems, Worksheets, and MCQ Questions for 8 Class Science. You will not have any difficulty in understanding the concepts as all of them are thoroughly explained using simple language. Just tap on the quick links and use them at your convenience.

NCERT Solutions for Class 8th Science

NCERT Class 8 Science Solutions Chapters Brief

We have mentioned the NCERT Science Solutions of Class 8 All Chapters so that you will have a glimpse of topics present in them. Refer to them and learn what is the syllabus to be covered during your preparation in order to score well in your exams. They are as under

Chapter 1 Crop Production and Management

Chapter 1 is included in the syllabus to let students know how food is being produced using various agricultural practices. It also includes information on how crops are being categorized on basis of seasons such as rabi and Kharif. In addition, you will learn about the traditional and modern practices of agriculture.

Chapter 2 Micro-Organisms Friend and Foe

NCERT Class 8 Science Chapter 2 begins with the introduction to microorganism like its definition, How it plays an important role in our lives considering few examples like use of microorganisms in curd making, medicines, and vaccine. It even includes information on how harmful microorganisms can be in food at times and leads to food poisoning.

Chapter 3 Synthetic Fibres and Plastics

In Chapter 3 Synthetic Fibres and Plastics you will deal with types of synthetic fibers such as Rayon, Nylon, Polyester, and Acrylic. Furthermore, you will get acquainted with the characteristics of synthetic fibers, introduces to plastic, and their effect on the environment.

Chapter 4 Materials Metals and Non- Metals

NCERT Class 8th Science Chapter 4 explains the physical and chemical properties of metals and non-metals. To explain the properties in a better way they also took few activities in the NCERT Books. The chapter even describes the uses of metals and non-metals.

Chapter 5 Coal and Petroleum

Ch 5 of Science Books explains the natural resources and their classification. It explains coal, petroleum and natural gas are the fossil fuels formed from the dead remains of living organisms millions of years ago. You will also come across how coal gas, coke, and coal tar are formed using the coal, refining of petroleum. This Chapter on Coal and Petroleum brings awareness among students that natural resources are limited and should be used wisely.

Chapter 6 Combustion and Flame

Students of Class 8 will learn about different types of Combustion in this chapter with beautifully explained activities. Here you will know the concept of flame, measures on how to control the fire, fuel efficiency and harmful effects of burning the fuel, etc.

Chapter 7 Conservation of Plants and Animals

Chapter 7 lays emphasis on deforestation and causes for it, consequences we need to face as a result of deforestation, ways on how to preserve wildlife and forests. It further discusses Biosphere reserve, endemic species, flora and fauna, wildlife sanctuary, red data book, national park, migration, recycling of paper.

Chapter 8 Cell Structure and Functions

This chapter explains that the cell is the smallest living part of an organism. A cell can take various sizes and shapes, and how a number of cells vary from organism to organism, etc.  NCERT Science Class 8 Ch 8 further briefs on parts of cells in detail, compares plants and animals cells.

Chapter 9 Reproduction in Animals

Students will become familiar with the two modes of reproduction in Animals such as Sexual and Asexual Reproduction. They can learn Sexual Reproduction in detail such as male reproductive organs, female reproductive organs, fertilization, embryo development, viviparous and oviparous animal. Asexual Reproduction is also covered in detail here.

Chapter 10 Reaching the Age of Adolescence

In Chapter 10 Students will know the role of hormones in the human body that change a child into an adult. It further explains the topics of Adolescence and Puberty. Topics like secondary sexual characters, reproductive phase of life in humans, the role of hormones in initiating reproductive function, sex determination, other hormones except for sex hormones, reproductive health are explained in detail.

Chapter 11 Force and Pressure

A lot of activities are given to make the chapter interesting. You will get to know how force arises with the interaction of two objects, type of force be it pull or push, and how it can transform the shape of an object. Furthermore, the concepts such as contact and non-contact forces, pressure, the pressure exerted by both liquids and gases, atmospheric pressure are covered in detail.

Chapter 12 Friction

NCERT Class 8 Science explains the concepts such as friction, factors affecting it, and how friction can be increased or reduced. The Chapter Friction further explains the topic of fluid friction clearly.

Chapter 13 Sound

Sound plays a crucial role in human lives and helps in communicating with one another. Chapter 13 explains clearly how sound is produced and how it travels and how we can hear sound and why certain sounds are louder.

Chapter 14 Chemical Effects of Electric Current

In Ch 14 you will know how some liquids act as a good conductor for electricity, why certain liquids are a poor conductors for electricity. In addition, you will learn the concepts of electroplating, the chemical effects of electric current, etc.

Chapter 15 Some Natural Phenomena

In Chapter 15 students will get acquainted with lighting and earthquakes. In addition, you will learn the ways on how to minimize the destruction from these natural phenomena. This Chapter is introduced so that students will be aware of natural phenomena and protect themselves from such scenarios.

Chapter 16 Light

This chapter tells us about the light we are able to see around us. It even illustrates the concepts of the law of reflection, multiple reflections, regular and diffused reflection. Sunlight is also known as white light consists of 7 colors and the splitting of light is known as dispersion. The Chapter also describes how we should take care of our eyes.

Chapter 17 Stars and the Solar System

NCERT Book for Class 8 Science Chapter 17 talks about celestial objects, moon, stars, and constellations. Solar System is described along with features of each planet present in it. Other Members of the Solar System such as Comets, Asteroids, Meteors, Meteorites, Artificial Satellites are explained here.

Chapter 18 Pollution of Air and Water

Ch 18 Pollution of Air and Water helps us to be aware of harmful changes that occur in our surroundings due to pollution and its effect on human lives. It starts with air pollution and how air is getting polluted. Furthermore, you will know the concept of the greenhouse effect and methods for reducing air pollution. It also describes water pollution and methods for purifying water.

CBSE Class 8 Science NCERT Solutions All Chapters

Tips for Clearing CBSE Class 8 Science Exam

Go through the simple tips and keep them in mind to clear the Class 8 Science Exam with ease. They are as follows

  • Be aware of the CBSE Class 8 Syllabus beforehand itself.
  • Know the Exam Pattern Trends, Kind of Questions appearing in the exam, etc.
  • Study on a regular basis and resolve all your queries.
  • Break the bigger concepts into small chunks and test your understanding of each topic.
  • Before you write the test give yourself some time and keep your mind fresh.

FAQs on Science NCERT Solutions for Class 8

1. Are NCERT Science Books good for Class 8 CBSE Students?

Yes, NCERT Science Books can be great for a student of Class 8 as they explain all the Chapters of the Class 8 Syllabus in a simple language. They can complement one’s learning to clear the CBSE Board Exams.

2. Where do I get Class 8th Science NCERT Solutions for All Chapters?

You can get NCERT Solutions for Class 8 Science All Chapters organized efficiently on our page.

3. How to download Class 8 Chapter Wise Science Solutions PDF?

You can download Chapter Wise Class 8 Science NCERT Solutions PDF by simply tapping on the quick links available.

Wrapping Up

If you like the article on NCERT Solutions for Class 8 Science do share it with your friends and family who are preparing for CBSE Class 8 Exams or any Other Competitive Exams. For any suggestions do contact us via the comment section so that we can get back to you. Keep in touch with us to avail latest updates on NCERT Books, Solutions, Previous Papers, etc.

NCERT Solutions for Class 8 Science | CBSE Class 8th Science Solutions for All Chapters Read More »

NCERT Solutions for Class 8

NCERT Solutions for Class 8: Maths, Science, English, Hindi, Social Science | Download CBSE Class 8th NCERT Solutions All Subjects

NCERT Solutions for Class 8 for All Subjects is given here. In Order to score better grades in your exams, it is necessary that you practice all the subjects without fail. You can rely on our Subjectwise NCERT Solutions for Class 8th to prepare for the board or any other competitive exams. Students can simply tap on the quick links available to access the concerned subject and prepare anywhere and anytime. All the Solutions are designed in accordance with the Latest CBSE Board Guidelines and Syllabus.

NCERT Solutions for Class 8 All Subjects

NCERT Curriculum is designed such that pave way for students to prepare for their higher and secondary classes with ease. Maths, Science, Social Science are introduced partially in Class 8 and they are introduced at a deeper level in higher classes. Subject Wise NCERT Solutions of Class 8th present here will lay a stronger foundation of basics and also ensures that students prepare the concepts in an accurate manner. Practice on your own and verify with the Solutions Provided to understand the shortcomings.

We provide detailed NCERT Solutions where the students can readily prepare all the concepts covered in the syllabus.

NCERT Solutions for Class 8 Maths

Maths is a prominent subject and is quite scoring. However, it needs a deeper understanding of concepts to score well in exams. Our Class 8 Maths NCERT Solutions designed will help them be thorough with various formulas, concepts that are important from an exam perspective. All the Class 8 Maths NCERT Solutions are available in PDF Format so that you can download and use them for any reference. Don’t bother about the accuracy of the Solutions as they are given adhering to the Latest NCERT Books.

Maths NCERT Solutions for Class 8 are designed so that students can easily understand them. Our Class 8th Maths NCERT Solutions will assist you to prepare all 16 chapters including Rational numbers, Linear equations, Geometry, Number system, Factorization, etc. without any struggle all in one place.

Class 8th Science NCERT Solutions

Science is a subject of both numerical problems and subjective questions. Our NCERT Solutions of Class 8 Science covers both numerical problems and subjective questions from NCERT Textbooks. You can resolve all your queries regarding the class 8 science by referring to our NCERT Solutions of Class 8 Science available here. Reading alone doesn’t help you in scoring well in exams and you need to practice the questions as well in science. Students can learn how to frame better answers in exams by using the NCERT Class 8 Science Solutions for All Chapters.

NCERT Solutions for Class 8 Social Science

Most of the Students consider Social Science as a boring subject and don’t properly concentrate on it. However, to score in your Class 8 CBSE Exams one needs to pay attention to social science too. NCERT Solutions of Social Science covers all 3 subparts likely History, Geography and Civics. 8th Class Social Science NCERT Solutions are designed in an accurate manner after ample research by people of high expertise. Practicing the questions in NCERT Textbooks can help you get better academic score although it is an entirely theory based subject.

NCERT Solutions Class 8 English

English is the most commonly used language all over and has huge importance in Class 8 as well. NCERT Solutions for Class 8 includes both Honeybdew and Supplementary Reader Textbook Solutions. Class 8 NCERT Solutions of English covers both stories and poems. NCERT Solutions of Class 8th English uses simple language so that you can understand the concepts better.

NCERT Solutions for Class 8 Hindi

NCERT Class 8 Solutions of Hindi helps students understand the topics within easily. They give you complete overview on how to frame better answers and we have covered the subject specific questions. You can improve your grammar skills too by solving the Class 8 NCERT Solutions for Hindi available here. Download Chapter Wise NCERT Solutions of Class 8th Hindi available here and make your preparation effective.

FAQs on NCERT Solutions of Class 8

 1. Where do I get the NCERT Solutions for Class 8 All Subjects?

You can get NCERT Solutions for Class 8 All Subjects in one place on our page.

2. How to access Chapterwise Class 8 NCERT Solutions PDF?

You can access Chapterwise Class 8 NCERT Solutions by simply tapping on the quick links available.

3. Does the NCERT Solutions of Class 8th help you in revising your syllabus?

Yes, the NCERT Solutions of Class 8th help you in revising the syllabus smartly as they give you a complete overview of the topics in a clear manner.

Final Words

We as a team believe that the knowledge shared regarding the NCERT Solutions of Class 8 has shed some light on you. If you have any queries that need to be answered don’t hesitate to write us via comment box and we will look into them. Keep connected to our site for more updates on NCERT Books, Previous Papers, Solutions, etc.

NCERT Solutions for Class 8: Maths, Science, English, Hindi, Social Science | Download CBSE Class 8th NCERT Solutions All Subjects Read More »

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Bhag 3 | Class 8th Sanskrit Solution

Class 8 NCERT Solutions Sanskrit covers the entire Class 8 Sanskrit Syllabus and gives you an insight into the details of all the chapters within much simply. NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Bhag 3 are up to date with the latest CBSE Exam Trends and are given after ample research by subject experts. All the Solutions provided here for NCERT Class 8 Sanskrit Textbook Questions are easy to comprehend and helps you understand the difficult topics too in a much better way.

Simply mugging up the concepts isn’t going to fetch you marks in any way in the CBSE Class 8 Sanskrit Exams. So, take proper guidance and use the right study material during your preparation. Referring to our NCERT Solutions Class 8 Sanskrit रुचिरा भाग 3 you will get an idea of how to frame answers both to the point and accurate in your exams. Thus, you can attempt the exam with full confidence and score better grades easily.

NCERT Solutions of Class 8 Sanskrit रुचिरा भाग 3 | Sanskrit Class 8 NCERT Solutions

Students having trouble in Class 8 Sanskrit Concepts can find the Sanskrit Class 8 NCERT Solutions रुचिरा भाग 3 extremely helpful and aids their preparation. We advise you to download and practice these NCERT Class 8th Sanskrit Solutions for all the Chapters and have a strong understanding of the concepts. Give your preparation an extra edge as all the questions are directly asked from the CBSE Textbooks and they are chances of appearing in exams.

Class 8th Sanskrit Solution

  1. Class 8 Sanskrit Solution Chapter 1 सुभाषितानि
  2. NCERT Solutions Class 8 Sanskrit Chapter 2 बिलस्य वाणी न कदापि में श्रुता
  3. NCERT Class 8 Sanskrit Solution Chapter 3 डिजीभारतम्
  4. NCERT Sanskrit Solution Class 8 Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्
  5. Sanskrit Class 8 NCERT Solutions Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्
  6. NCERT Solutions for Class 8th Sanskrit Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना
  7. CBSE Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम्
  8. NCERT Sanskrit Book for Class 8 Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः
  9. Ruchira Bhag 3 Chapter 9 सप्तभगिन्यः
  10. Class 8 Sanskrit NCERT Solutions Chapter 10 नीतिनवनीतम्
  11. NCERT Solutions for Class 8 Skt Chapter 11 सावित्री बाई फुले
  12. Solutions of Sanskrit Class 8 Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः
  13. Sanskrit Ruchira Class 8 Chapter 13 क्षितौ राजते भारतस्वर्णभूमिः
  14. रुचिरा भाग 3 Chapter 14 आर्यभटः
  15. 8th Class Sanskrit Book Chapter 15 प्रहेलिकाः

MCQ Questions for Class 8 Sanskrit with Answers

  1. सुभाषितानि Class 8 MCQ
  2. बिलस्य वाणी न कदापि में श्रुता Class 8 MCQ
  3. डिजीभारतम् Class 8 MCQ
  4. सदैव पुरतो निधेहि चरणम् Class 8 MCQ
  5. कण्टकेनैव कण्टकम् Class 8 MCQ
  6. गृहं शून्यं सुतां विना Class 8 MCQ
  7. भारतजनताऽहम् Class 8 MCQ
  8. संसारसागरस्य नायकाः Class 8 MCQ
  9. सप्तभगिन्यः Class 8 MCQ
  10. नीतिनवनीतम् Class 8 MCQ
  11. सावित्री बाई फुले Class 8 MCQ
  12. कः रक्षति कः रक्षितः Class 8 MCQ
  13. क्षितौ राजते भारतस्वर्णभूमिः Class 8 MCQ
  14. आर्यभटः Class 8 MCQ
  15. प्रहेलिकाः Class 8 MCQ

MCQ Questions for Class 8 Sanskrit Grammar with Answers व्याकरण

Conclusion

We wish the knowledge shed above regarding NCERT Class 8 Sanskrit Grammar Book Solutions has been helpful in your preparation to the possible extent. If you feel any information is missing or needs to be added don’t hesitate to write us via the comment section and we will look into your queries. Keep in touch with our site to avail the latest information on Subjectwise NCERT Solutions of Class 6 to 12 at your fingertips.

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Bhag 3 | Class 8th Sanskrit Solution Read More »

NCERT Solutions for Class 8 Hindi

NCERT Solutions for Class 8 Hindi Vasant Bhag, Durva, Sanshipt Budhcharit, Bharat Ki Khoj

Are you surfing over the internet for NCERT Solutions for Class 8 Hindi? If so, you can avail this article and get them easily. You can look out the Chapterwise Class 8 NCERT Solutions Hindi on this page to quickly resolve your queries on the concerned topics. All the 8th Class NCERT Solutions for Hindi Vasant Bhag are aligned as per the latest CBSE Guidelines and Exam Trends. Furthermore, you need not worry about the accuracy of the solutions provided as they are given by knowledgeable people in the industry after extensive research.

Candidates of the 2021-22 Academic Session can download the NCERT Solutions for Class 8 Vasant & Durva Bhag 3 in PDF Format available for free. Since Class 8 Hindi has a vast portion it is difficult to prepare and understand all the concepts at a time in one go. Don’t fret as we have covered the entire CBSE Class 8 Hindi Syllabus and you can seek homework help or prepare for final exams.

CBSE Class 8th Hindi NCERT Solutions वसंत भाग 3

Access the apt and reliable Chapterwise Class 8 NCERT Solutions Vasant, Durva Bhag 3 via quick links provided. All you need to do is tap on the concerned chapter link you wish to access and learn them accordingly. We have explained the step-by-step solutions for all the NCERT Class 8 Hindi Textbook Questions based on different student’s learning abilities. You can use these instant preparation resources for NCERT Solutions of Vasant, Durva, Sanshipt Budhcharit, Bharat Ki Khoj before the exam and score better grades in exams.

Hindi NCERT Solutions Class 8

NCERT Solutions for Class 8 Hindi Bharat Ki Khoj

Importance of NCERT Hindi Class 8 Solutions PDF

Follow the below pointers to know the importance and benefits of studying from the NCERT Solutions Class 8 Hindi. They are as such

  • Class 8 Hindi NCERT Solutions are apt and reliable.
  • You can gain a deeper insight into the concepts by using our NCERT Class 8th Hindi Solutions for वसंत भाग 3 & दूर्वा भाग 3 as they are clearly explained.
  • All the NCERT Class 8 Hindi Vasant Solutions existing are given by experts as per the latest CBSE guidelines.
  • One thing that makes our NCERT Solutions unique is they give you an extra edge with practice questions.
  • Revising the entire syllabus is quite simple as we have covered all the important questions from an exam perspective.

FAQs on NCERT Solutions for 8th Class Hindi

1. Where can I find NCERT Solutions for Class 8 Hindi Exam Revision?

You can find NCERT Solutions for the Class 8 Hindi Exam on our page explained in detail and organized efficiently.

2. How to download the Chapterwise NCERT Solutions for 8th Class Hindi? 

You can download the Chapterwise NCERT Solutions for Class 8 Hindi via quick links available.

3. Is there a website that provides the NCERT Solutions for Class 8 Hindi Textbooks?
Yes, you can visit the website NCERTSolutions.guru a trusted portal that gives NCERT Solutions Class 8 Hindi.

Summary

We wish the knowledge shed has been helpful to you to the possible extent. If you have any doubts about the same, feel free to ask us via the comment section, and respond to you at the soonest possible. Keep connected to our site to avail both Classwise and Subjectwise NCERT Solutions in a short span of time.

NCERT Solutions for Class 8 Hindi Vasant Bhag, Durva, Sanshipt Budhcharit, Bharat Ki Khoj Read More »

NCERT Solutions for Class 8 Hindi Bharat ki Khoj (Chapter 1 to 9) भारत की खोज

These NCERT Solutions for Class 8 Hindi Vasant & NCERT Solutions for Class 8 Hindi Bharat ki Khoj (Chapter 1 to 9) भारत की खोज Questions and Answers Summary are prepared by our highly skilled subject experts.

NCERT Solutions for Class 8 Hindi Bharat ki Khoj (Chapter 1 to 9) भारत की खोज

प्रश्न-अभ्यास
(पाठ्यपुस्तक से)

प्रश्न 1.
‘आखिर यह भारत है क्या? अतीत में यह किस विशेषता का प्रतिनिधित्व करता था? उसने अपनी प्राचीन शक्ति को कैसे खो दिया? क्या उसने इस शक्ति को पूरी तरह खो दिया है? विशाल जनसंख्या का बसेरा होने के अलावा क्या आज उसके पास ऐसा कुछ बचा है जिसे जानदार कहा जा सके?’ ये प्रश्न अध्याय दो के शुरुआती हिस्से से लिए गए हैं। अब तक आप पूरी पुस्तक पढ़ चुके होंगे। आपके विचार से इन प्रश्नों के क्या उत्तर हो सकते हैं ? जो कुछ आपने पड़ा है उसके आधार पर और अपने अनुभवों के आधार पर बताइए।
उत्तर:
यह भारत एक प्राचीन देश है। सदियों से यह विश्व का श्रेष्ठ गुरु रहा है। यह एक ऐसी संस्कृति का पुंज है जो तमाम परिवर्तनों के बावजूद आज भी बनी हुई है। इतिहास के लंबे दौर में यह अलग-थलग नहीं रहा तथा विश्व के अन्य देशों के संपर्क में रहा। इसमें अमीर-गरीब, उच्च-निम्न, पढ़े-लिखे, अनपढ़ सभी प्रकार के लोग हैं। यह देश विभिन्न आक्रमणों तथा विद्रोहों के बाद भी निरंतर बना रहा तथा विकास करता रहा।

अतीत में भारत दूसरी संस्कृतियों का स्वागत करके उन्हें आत्मसात कर लेता था। यह बाहर से आने वाले विभिन्न जाति समूहों को यहाँ स्थान देता था। उनकी विशेषताओं को अपने में धारण करता तथा अपने गुण उन्हें प्रदान करता था। इसकी प्रमुख विशेषता थी कि ये बाहरी संस्कृतियों को अपने में आसानी से समाहित कर लेता था।

भारत ने लगातार होने वाले आक्रमणों तथा विद्रोहों के कारण अपनी शक्ति को खो दिया। लंबे समय तक की पराधीनता के कारण भी इसकी शक्ति का हास हुआ। लेकिन भारत ने इस शक्ति को पूरी तरह नहीं खोया। बल्कि यह भविष्य में विकास के उद्देश्य से पुनः अपनी शक्ति को एकत्रित कर रहा है। विशाल जनसंख्या का बसेरा होने के अलावा भारत में कई ऐसी विशेषताएँ हैं जिन्हें जानदार कहा जा सकता है।

जैसे-भारत की प्राचीन संस्कृति, रीति-रिवाज, मान्यताएँ, विभिन्न धर्म, जातियाँ, महापुरुषों के उच्च विचार, आपसी सहयोग, एकता, विविधताओं में एकता, अखंडता, विकास के लिए निरंतर प्रयास, धर्मनिरपेक्षता तथा लोकतंत्र पर आधारित शासन प्रणाली।

प्रश्न 2.
आपके अनुसार भारत यूरोप की तुलना में तकनीकी-विकास की दौड़ में क्यों पिछड़ गया था?
उत्तर:
भारत तकनीक की दौड़ में पिछड़ गया और यूरोप जो तमाम बातों में एक जमाने से पिछड़ा हुआ था, तकनीकी प्रगति के मामले में आगे निकल गया। इसका कारण यह है कि इस तकनीकी विकास के पीछे विज्ञान की चेतना थी तथा उत्साह की मानसिकता थी जिसकी भारत में कमी थी। वहीं नयी तकनीकों ने पश्चिमी यूरोप के देशों को सैनिक बल दिया और उनके लिए अपना विस्तार करके पूरब पर अधिकार करना आसान हो गया।

प्रश्न 3.
नेहरू जी ने कहा कि-“मेरे खयाल से, हम सब के मन में अपनी मातृभूमि की अलग-अलग तसवीरें हैं और कोई दो आदमी बिलकुल एक जैसा नहीं सोच सकते।” अब आप बताइए कि
(क) आपके मन में अपनी मातृभूमि की कैसी तसवीर है?
(ख) अपने साथियों से चर्चा करके पता करो कि उनकी मातृभूमि की तसवीर कैसी है और आपकी और उनकी तसवीर (मातृभूमि की छवि) में क्या समानताएँ और भिन्नताएँ हैं?
उत्तर:
(क) हमारे मन में अपनी मातृभूमि की बड़ी ही सुंदर तसवीर है। हम यहाँ के मैदानों और उन पर बसे अनगिनत छोटे-बड़े गाँवों, वर्षा ऋतु की मनभावन बरसात, ग्रीष्म ऋतु में झुलसी धरती, यहाँ बहने वाली विशाल नदियों, यहाँ पड़ने वाली भीषण सर्दी, बर्फ से ढके हिमालय पर्वत, बसंत ऋतु का अद्भुत सौंदर्य, कश्मीर के रूप में धरती का स्वर्ग, रंग-बिरंगे फूलों से भरे बागों तथा कलकल बहते झरनों की तसवीर भी अपने मन में बनाते हैं।

(ख) हमारे अधिकांश साथियों की मातृभूमि की तसवीर हमारी तसवीर जैसी ही है। जहाँ हम भारत के विभिन्न भागों, ऋतुओं और परिवर्तनों के बारे में सोचते हैं। वहीं हमारे अधिकांश साथी भी ऐसा ही सोचते हैं। हमारी तसवीरों में यही समानता है। वहीं हमारे कुछ साथी भारत के विकास के विषय में भी तसवीर बनाते हैं जो हमारी तसवीर से भिन्न है।

प्रश्न 4.
जवाहरलाल नेहरू ने कहा, “यह बात दिलचस्प है कि भारत अपनी कहानी की इस भोर-बेला में ही हमें एक नन्हें बच्चे की तरह नहीं, बल्कि अनेक रूपों में विकसित सयाने रूप में दिखाई पड़ता है।” उन्होंने भारत के विषय में ऐसा क्यों और किस संदर्भ में कहा है?
उत्तर:
नेहरू जी ने ऐसा इसलिए कहा क्योंकि वह जीवन के तौर-तरीकों से अपरिचित नहीं है। उसने कलाओं और जीवन। की सुख-सुविधाओं में उल्लेखनीय तकनीकी प्रगति कर ली है। उसने केवल सुंदर वस्तुओं का सृजन ही नहीं किया बल्कि आधुनिक सभ्यता के उपयोगी तथा ज्यादा ठेठ चिह्नों, अच्छे हमामों और नालियों के तंत्र का निर्माण भी किया है। यह बात भारत के विकास के संदर्भ में कही गई है।

प्रश्न 5.
सिंधु घाटी सभ्यता के अंत के बारे में अनेक विद्वानों के कई मत हैं। आपके अनुसार इस सभ्यता का अंत कैसे हुआ होगा, तर्क सहित लिखिए।
उत्तर:
हमारे अनुसार शायद इस सभ्यता का अंत बाहरी आक्रमणों के कारण हुआ होगा। क्योंकि यह सभ्यता शांतिप्रिय थी तथा युद्ध में विश्वास नहीं रखती थी। इसका प्रमाण यही है कि यहाँ किसी प्रकार के हथियार नहीं मिले हैं। वहीं इस समय आर्यों ने भारत में प्रवेश कर लिया था। वे अपने को यहाँ स्थापित करना चाहते थे। इसलिए उन्होंने हमले भी किए होंगे तथा युद्ध का मार्ग भी अपनाया होगा।

प्रश्न 6.
उपनिषदों में बार-बार कहा गया है कि-“शरीर स्वस्थ हो, मन स्वच्छ हो और तन-मन दोनों अनुशासन में रहें।” आप अपने दैनिक क्रिया-कलापों में इसे कितना लागू कर पाते हैं ? लिखिए।
उत्तर:
ज्ञानार्जन या किसी भी तरह की उपलब्धि के लिए संयम, आत्मपीड़न और आत्मत्याग जरूरी है, इसलिए हमें अनुशासन में रहना चाहिए। हम अपने दैनिक क्रिया-कलापों में इसे पूरी तरह लागू करते हैं। हम अपने अधिकांश काम अनुशासित ढंग से करते हैं। साथ ही अपने तन तथा मन को स्वच्छ रखने के लिए नियमित रूप से व्यायाम करते हैं। प्रतिदिन सुबह की सैर करते हैं। रात को जल्दी सो जाते हैं। वहीं सुबह जल्दी उठ जाते हैं।

प्रश्न 7.
नेहरू जी ने कहा कि-“इतिहास की उपेक्षा के परिणाम अच्छे नहीं हुए।” आपके अनुसार इतिहास लेखन में क्या-क्या शामिल किया जाना चाहिए? एक सूची बनाइए और उस पर कक्षा में अपने साथियों और अध्यापकों से चर्चा कीजिए।
उत्तर:
हमारे अनुसार इतिहास लेखन में अभिलेखों, शिलालेखों, कलाकृतियों और इमारतों के अवशेषों, सिक्कों, साहित्य की सामग्री, विदेशी यात्रियों के सफ़रनामों आदि को शामिल किया जाना चाहिए। साथ ही परंपरागत वृत्तांतों, पौराणिक गाथाओं और कहानियों को भी आधार बनाया जा सकता है। वहीं सांस्कृतिक पृष्ठभूमि को भी ध्यान में रखना चाहिए। इतिहास लेखन करते समय बीती घटनाओं, चरित्रों तथा महापुरुषों का विवेचन भी अनिवार्य है। वहीं वर्णन में तथ्यों का पूर्ण समावेश होना चाहिए। छात्र कक्षा में चर्चा करें।

प्रश्न 8.
“हमें आरंभ में ही एक ऐसी सभ्यता और संस्कृति की शुरुआत दिखाई पड़ती है जो तमाम परिवर्तनों के बावजूद आज भी बनी हुई है।” आज की भारतीय संस्कृति की ऐसी कौन-कौन सी – बातें/चीजें हैं जो हजारों साल पहले से चली आ रही है? आपस में चर्चा करके पता लगाइए।
उत्तर:
आज की भारतीय संस्कृति की ऐसी कई बातें/चीजें हैं जो हजारों साल पहले से चली आ रही हैं। जैसे-साहित्य और दर्शन, कला और नाटक, संगीत, पुरानी मान्यताएँ तथा रीति-रिवाज, आध्यात्म संबंधी मान्यताएँ, नीति संबंधी विचार, त्योहार, धर्म, आस्थाएँ, वेद, पुराण, उपनिषद, महाकाव्य, वृत्तांत मूर्तियाँ आदि।

प्रश्न 9.
आपने पिछले साल (सातवीं कक्षा में) बाल महाभारत कथा पढ़ी। भारत की खोज में भी महाभारत के सार को सूत्रबद्ध करने का प्रयास किया गया है-“दूसरों के साथ ऐसा आचरण नहीं करो जो तुम्हें खुद अपने लिए स्वीकार्य न हो।” आप अपने साथियों से कैसे व्यवहार की अपेक्षा करते हैं और स्वयं उनके प्रति कैसा व्यवहार करते हैं ? चर्चा कीजिए।
उत्तर:
हम अपने साथियों से अच्छे व्यवहार की अपेक्षा करते हैं। हम चाहते हैं कि हमारे सभी साथी सहयोग तथा एकता का भाव बनाकर रहें। वह हर स्थितियों में एक-दूसरे का साथ दें तथा हमारे सच्चे और हितैषी मित्र बनकर रहें। हम स्वयं भी अपने साथियों के साथ ऐसा ही व्यवहार करते हैं। हम अपने सभी साथियों का साथ हर परिस्थिति में देते हैं। वे हमें जो भी काम करने को कहते हैं, हम बिना किसी न-नुकर के कर देते हैं। हम कभी भी अपने साथियों का दिल नहीं दुखाते हैं।

प्रश्न 10.
प्राचीन काल से लेकर आज तक राजा या सरकार द्वारा ज़मीन और उत्पादन पर ‘कर’ (tax) लगाया जाता रहा है। आजकल हम किन-किन वस्तुओं और सेवाओं पर कर देते हैं, सूची बनाइए।
उत्तर:
प्राचीन काल से लेकर आज तक राजा या सरकार द्वारा जमीन और उत्पादन पर ‘कर’ लगाया जाता रहा है। आजकल हम जमीन और उत्पादन के साथ-साथ कई अन्य वस्तुओं तथा सेवाओं पर कर देते हैं। जैसे-आमदनी पर कर, उत्पादन पर कर, बिक्री पर कर, राजस्व पर कर, आयात-निर्यात पर कर, उपज पर कर, निवास स्थान पर कर, व्यापार संबंधी कर, कई प्रकार की सेवाओं पर कर आदि।

प्रश्न 11.
(क) प्राचीन समय में विदेशों में भारतीय संस्कृति के प्रभाव के दो उदाहरण बताइए।
(ख) वर्तमान समय में विदेशों में भारतीय संस्कृति के कौन-कौन से प्रभाव देखे, जा सकते हैं? साथ मिलकर एक सूची बनाइए। (संकेत-खान-पान, पहनावा, फिल्में, हिंदी कंप्यूटर, टेलीमार्केटिंग आदि।)
उत्तर:
(क) प्राचीन समय में विदेशों में भारतीय संस्कृति के कई प्रभाव पड़े। विदेशों से भारत में आने वाले यात्री यहाँ से भारत की संस्कृति की विशेषताओं को अपने साथ ले गए। जैसे-विदेशों में भारतीय जीवन में मिलने वाली खाने-पीने की कई चीजें मिलने लगीं। साथ ही भारतीय कपड़ों का भी विदेशों में प्रचलन बढ़ा।

(ख) वर्तमान समय में विदेशों में भारतीय संस्कृति के कई प्रभाव देखे जा सकते हैं। जैसे आज विदेशों में भारत के विभिन्न पकवान तथा खान-पान की चीजें मिलती हैं। भारत में पहने जाने वाले कपड़ों की भी विदेशों में काफी माँग है। वहीं आज भारत की हिंदी तथा अन्य भाषाओं की फिल्में भी विदेशों में काफी चलती हैं। इसके अतिरिक्त भी भारतीय संस्कृति के कई अन्य पहलू जैसे धर्म, दर्शन, नीति-शिक्षा आदि भी विदेशों में महत्त्वपूर्ण स्थान बना रहे हैं।

प्रश्न 12. पृष्ठ संख्या 34 पर कहा गया है कि जातकों में सौदागरों की समुद्री यात्राओं यातायात के हवाले भरे हुए हैंविश्व/भारत के मानचित्र में उन स्थानों/रास्तों को खोजिए जिनकी चर्चा इस पृष्ठ पर की गई है
उत्तर :
भारत का व्यापार दक्षिण पूर्वी एशिया अर्थात् इंडोनेशिया, जावा, बाली, सुमात्रा, चीन, पश्चिम में मिस्र से रोम तक फैला थाउत्तर में अफगानिस्तान तथा ईरान जैसे देशों से भी भारतीयों के संबंध थेनोट-छात्र स्वयं विश्व के मानचित्र पर इस स्थानों को खोजें

प्रश्न 13. कौटिल्य के अर्थशास्त्र में अनेक विषयों की चर्चा है, जैसे, “व्यापार और वाणिज्य, कानून और न्यायालय, नगर-व्यवस्था, सामाजिक रीति-रिवाज, विवाह और तलाक, स्त्रियों के अधिकार, कर और लगान, कृषि, खानों और कारखानों को चलाना, दस्तकारी, मंडियाँ, बागवानी, उद्योग-धंधे, सिंचाई और जलमार्ग, जहाज और जहाजरानी, निगमें जनगणना, मत्स्य-उद्योग, कसाईखाने, पासपोर्ट और जेल-सब शामिल हैंइसमें विधवा विवाह को मान्यता दी गई है और विशेष परिस्थितियों में तलाक को भी।”वर्तमान में इन विषयों की क्या स्थिति है? अपनी पसंद के किन्हीं दो-तीन विषयों पर लिखिए।
उत्तर :
वर्तमान में इन विषयों की स्थिति में पर्याप्त सुधार हुआ हैकुछ की स्थिति तो बिल्कुल ही बदल गई हैइनमें से कुछ विषयों की स्थिति इस प्रकार है

  1. सामाजिक रीति-रिवाज – भारत विभिन्न जातियों, धर्मों, संप्रदायों, मतों को मानने वालों का पुंज हैयहाँ लोगों में भाषा, धर्म, प्रांत, खान-पान, पहनावा आदि संबंधी विविधता दिखाई पड़ती है परंतु वे एकता की अदृश्य डोर से बँधे हैं और अंततः भारतीय हैंयहाँ ग्रामीण समाज में आज भी अनेक कुरीतियाँ-परदा-प्रथा, बाल-विवाह, रूढ़िवादिता, धार्मिक अंधविश्वास, स्वर्थ, भाई-भतीजावाद, भ्रष्टाचार आदि स्पष्ट रूप से दिखाई देती हैं
  2. कृषि – कृषि प्रधान देश की ग्रामीण जनता के जीवनयापन का प्रमुख साधन कृषि हैकृषि की दशा में बहुत सुधार हुआ हैउन्नतशील बीज, खाद, कृषि यंत्र, सिंचाई के साधनों के विकास से कृषि की प्रति हेक्टेयर उपज बढ़ी हैग्रामीण क्षेत्रों में कुछ ऐसे भी गरीब किसान हैं जिनकी दशा दयनीय है इसके अलावा बढ़ती जनसंख्या के कारण कृषि की उपज हर वर्ष कम पड़ती जाती है
  3. स्त्रियों के अधिकार – स्त्रियों की दशा में आजादी के बाद बहुत सुधार हुआ हैउनमें शिक्षा का प्रचार-प्रसार होने से आत्मविश्वास में वृद्धि तथा आर्थिक समृद्धि व स्वतंत्रता बढ़ी है परदा-प्रथा, बाल विवाह आदि में कमी आई हैरोजगार तथा नौकरियों में वे पुरुषों के साथ कंधे से कंधा मिलाकर चल रही हैं

प्रश्न 14. आजादी से पहले किसानों की समस्याएँ निम्नलिखित थीं-गरीबी, कर्ज, निहित स्वार्थ, जमींदार, महाजन, भारी लगान और कर, पुलिस के अत्याचार…’ आपके विचार से आजकल किसानों की समस्याएँ कौन-कौन सी हैं?
उत्तर :
भारतीय किसानों की जोत का दिन प्रतिदिन छोटा होता जाना, खाद, उन्नत बीज का समय पर न मिल पाना, कृषि के उपकरणों का महँगा होना, उपज का भरपूर मूल्य न मिल पाना, प्राकृतिक आपदाएँ-बाढ़, सूखा आदि के कारण फसल नष्ट होना आदि प्रमुख समस्या हैकृषि से पर्याप्त आय न होने के कारण उनमें गरीबी, ऋणग्रस्तता आदि समस्याएँ भी हैंसरकारी सहायता का समय पर उन तक न पहुँच पाना या उनको पूरी मात्रा में न मिल पाना उनकी गरीबी को बढ़ाता है

प्रश्न 15. सार्वजनिक काम राजा की मर्जी के मोहताज नहीं होते, उसे खुद हमेशा इनके लिए तैयार रहना चाहिए।” ऐसे कौन-कौन से सार्वजनिक कार्य हैंजिन्हें आप बिना किसी हिचकिचाहट के करने को तैयार हो जाते हैं?
उत्तर :
बहुत से ऐसे सार्वजनिक कार्य हैं जो हम बिना किसी हिचकिचाहट के करने को तैयार हो जाते हैंउनमें से कुछ निम्नलिखित हैं

  • अपनी कॉलोनी या आसपास की सुरक्षा का ध्यान रखना।
  • शाम के समय आसपास के गरीब बच्चों को नि:शुल्क पढ़ाना
  • आस-पास खाली पड़ी जमीन में वृक्षारोपण करना
  • गरीब बच्चों के लिए किताब-कापियाँ आदि का वितरण करना
  • अपने आसपास की सफाई का ख्याल रखना
  • उद्यानों, पार्को को नष्ट होने के बचाने का प्रयास तथा सरकारी संपत्ति की देख-रेख करना

प्रश्न 16. महान सम्राट अशोक ने घोषणा की कि वह प्रजा के कार्य और हित के लिए ‘हर स्थान पर और हर समय हमेशा उपलब्ध हैंहमारे समय के शासक/ लोक-सेवक इस कसौटी पर कितना खरा उतरते हैं? तर्क सहित लिखिए
उत्तर :
भारत जैसे लोकतांत्रिक देश में यह बड़े दुख की बात है कि हमारे लोक सेवक अर्थात नेताओं की करनी-कथनी में कोई समानता नहीं हैवे चुनाव के दिनों में आम जनता के कल्याण के लिए लंबी-चौड़ी घोषणाएँ तथा वायदे करते हैं, पर एक बार जीत जाने के बाद वे विशिष्ट बन जाते हैं तथा अपने किए वायदों को भूलकर भी पूरा करने नहीं आतेदुबारा चुनाव आने पर ही वे जनता के बीच आते हैं और चुनाव जीतने के बाद अपनी स्थिति सुधारने के लिए धनलोलुपता, भ्रष्टाचार, रिश्वतखोरी आदि में आकंठ डूब जाते हैं

प्रश्न 17. ‘औरतों के परदे में अलग-थलग रहने से सामाजिक जीवन के विकास में रुकावट आईकैसे?
उत्तर :
औरतों के पर्दे में रहने से यानी अलग-थलग रहने से सामाजिक जीवन के विकास में बाधा उत्पन्न हुईउन्हें शिक्षा से वंचित रहना पड़ावे जीवन में कोई भी निर्णय लेने के लिए स्वतंत्र न थींवे हर काम के लिए पुरुषों पर आश्रित थींपर्दा-प्रथा के कारण उनका स्वास्थ्य प्रभावित हुआइससे सामाजिक सहभागिता में भी कमी आई पुरुषों के अधिकार तथा वर्चस्व बढ़ते गएइससे समाज के विकास में रुकावट आई

प्रश्न 18. मध्यकाल के इन संत रचनाकारों की अनेक रचनाएँ अब तक आप पढ़ चुके होंगेइन रचनाकारों की एक-एक रचना अपनी पसंद से लिखिए

  1. अमीर खुसरो
  2. कबीर
  3. गुरु नानक
  4. रहीम

उत्तर :
मध्यकाल के इन संत रचनाकारों ने अपनी रचनाओं द्वारा सामाजिक चेतना फैलाने तथा कुरीतियाँ दूर करने का प्रयास किया हैइनकी रचनाओं से समाज में नई ऊर्जा का संचार हुआ हैइन रचनाकारों की एक-एक रचना निम्नलिखित है

1. अमीर खुसरो – अपनी पहेलियों और मुकरियों के लिए आज भी प्रसिद्ध हैं
रचना –

वह आवे तो शादी होय
उस बिन दूजा और न कोय,
मीठे लागे उसके बोल,
क्यों सखी साजन?
न सखी ढोल।

2. कबीर – कबीर उच्चकोटि के समाज सुधारक थे, जिन्होंने समाज में व्याप्त तत्कालीन कुरीतियों पर जमकर प्रहार किया
रचना –

मोको कहाँ ढूढ़े बंदे, मैं तो तेरे पास में।
ना मैं देवल ना मैं मस्जिद, ना काबे कैलास में
ना तो कौने क्रियाकर्म में, नाहीं योग बैराग में।
खोजी होय तो तुरतै मिलिहौं, पल भर की तलास में।
कहैं कबीर सुनों भई साधो, सब स्वाँसों की स्वाँस में।

3. गुरुनानक
रचना –

चारि नदी अगनी असराला
कोई गुरुमुखि बुझे सबदि निराला।
साकत दुरमति डूबहिं दाझहिं।
गुरि राखे हरि लिव राता है।

4. रहीम
रचना –

रहिमन यहि संसार में सबसे मिलियो धाइ।
ना जाने केहि भेस में नारायण मिलि जाई॥

प्रश्न 19. बात को कहने के तीन प्रमुख तरीके अब तक आप जान चुके होंगे

  • अभिधा
  • लक्षणा
  • व्यंजना

बताइए, नेहरू जी का निम्नलिखित वाक्य इन तीनों में से किसका उदाहरण है? यह भी बताइए कि आपको ऐसा क्यों लगता है? “यदि ब्रिटेन ने भारत में यह बहुत भारी बोझ नहीं उठाया होता (जैसा कि उन्होंने हमें बताया है) और लंबे समय तक हमें स्वराज्य करने की वह कठिन कला नहीं सिखाई होती, जिससे हम इतने अनजान थे, तो भारत न केवल अधिक स्वतंत्र और अधिक समृद्ध होता…. बल्कि उसने कहीं अधिक प्रगति की होती।”
उत्तर :
उपर्युक्त वाक्य जो नेहरू जी द्वारा कहे गए हैं, उनमें व्यंजना हैअंग्रेजों ने वास्तव में हमारा बोझ उठाया नहीं बल्कि और भी थोपा था, जिससे मुक्त होने में हमें बहुत लंबा समय लगाना पड़ा

प्रश्न 20. “नई ताकतों ने सिर उठाया और वे हमें ग्रामीण जनता की ओर ले गईपहली बार एक नया और दूसरे ढंग का भारत उन युवा बुद्धिजीवियों के सामने आया…” आपके विचार से आजादी की लड़ाई के बारे में कही गई ये बातें किस नई ताकत’ की ओर इशारा कर रही हैं? वह कौन व्यक्ति था और उसने ऐसा क्या किया जिसने ग्रामीण जनता को भी आजादी की लड़ाई का सिपाही बना दिया?
उत्तर :
इस वाक्य में ‘नई ताकत’ मध्यम वर्ग में आई राजनीतिक चेतना की ओर संकेत कर रही हैपं. जवाहरलाल नेहरू ही वह व्यक्ति थे, जिन्होंने मध्यम वर्ग में नई ऊर्जा का संचार कियाउन्हें उनके अधिकारों तथा कर्तव्यों के प्रति सजग कियाइससे मध्यम वर्ग में राजनीतिक चेतना जाग उठी और यह वर्ग भारत की आजादी के लिए सजग हो उठाइससे यह वर्ग एकजुट होकर आजादी की लड़ाई का सिपाही बन गया

प्रश्न 21. भारत माता की जय’-आपके विचार से इस नारे में किसकी जय की बात कही जाती है? अपने उत्तर का कारण भी बताइए
उत्तर :
भारत माता की जय’ नारे में भारत की पावन भूमि, नदियाँ, पहाड़, वन,
झरने, पशु-पक्षी तथा यहाँ रहने वाले सभी मनुष्यों के जय की बात कही गई हैकारण यह है कि इन्हीं सबको मिलाकर भारत माता की तसवीर पूरी होती
हैयह भारत माता किसी स्थान विशेष की भूमि का नाम नहीं है

प्रश्न 22.

  1. भारत पर प्राचीन काल से ही अनेक विदेशी आक्रमण होते रहेउनकी सूची बनाइएसमय क्रम में बनाएँ तो और भी अच्छा रहेगा
  2. आपके विचार से भारत में अंग्रेजी राज्य की स्थापना इससे पहले के आक्रमण से किस तरह अलग है?

उत्तर :

  1. भारत पर होने वाले आक्रमणों को निम्नलिखित रूप में सूचीबद्ध किया जा सकता है
    • आर्यों का आक्रमण
    • तुर्की शासकों का आक्रमण
    • अफगानियों का आक्रमण
    • मंगोलों का आक्रमण
    • मुगलों का आक्रमण
    • अंग्रेजों (ब्रिटिश) का आक्रमण
  2. भारत में अंग्रेजी शासन की स्थापना से पूर्व जिन विदेशी जातियों ने आक्रमण किया, वे हमलावर के रूप में आए तथा उन्होंने यहाँ की अपार धन संपदा को लूटाजन-धन, मंदिर आदि की अपूरणीय क्षति पहुँचाई और वापस चले गएउनमें कुछ यहीं बसकर यहीं के हो गएअंग्रेज भारत में व्यापारी बनकर आएभारतीयों को व्यापार के बहाने लूटकर यहाँ की सत्ता पर कब्जा किया और भारतवासी अपने ही देश में गुलाम बनकर रह गए

प्रश्न 23.

  1. अंग्रेजी सरकार शिक्षा के प्रसार को नापसंद करती थीक्यों?
  2. शिक्षा के प्रसार को नापसंद करने के बावजूद अंग्रेजी सरकार को शिक्षा के बारे में थोड़ा-बहुत काम करना पड़ाक्यों?

उत्तर :

  1. अंग्रेजी सरकार शिक्षा के प्रसार को इसलिए नापसंद करती थी क्योंकि अंग्रेजों को डर था कि भारतीय पढ़-लिखकर जागरूक बन जाएँगेउनमें नई चेतना तथा अपनी आजादी के प्रति लगाव पैदा होगाजिसकी वे माँग करेंगे, ऐसे में उन पर (भारतीयों पर) शासन करना कठिन हो जाएगा
  2. अंग्रेजी सरकार को शिक्षा के बारे में थोड़ा-बहुत सोचना पड़ा क्योंकि
    • वे अपना काम कराने के लिए कम वेतन पर काम करने वाले क्लर्क तैयार कर सकें
    • भारतीय को शिक्षित करके ही वे उन्हें पश्चिमी सभ्यता से प्रभावित कर सकते थे

प्रश्न 24. ब्रिटिश शासन के दौर के लिए कहा गया कि-‘नया पूँजीवाद सारे विश्व में जो बाजार तैयार कर रहा था उससे हर सूरत में भारत के आर्थिक ढाँचे पर प्रभाव पड़ना ही था।” क्या आपको लगता है कि अब भी नया पूँजीवाद पूरे विश्व में जो बाजार तैयार कर रहा है, उससे भारत के आर्थिक ढाँचे पर प्रभाव पड़ रहा है? कैसे?
उत्तर :
अब भी नया पूँजीवाद पूरे विश्व में जो बाजार तैयार कर रहा है, उससे नि:संदेह भारत के आर्थिक ढाँचे पर प्रभाव पड़ रहा हैइस पूँजीवाद और तैयार बाजार से वर्तमान पीढ़ी किसी भी तरह से या कोई भी साधन अपनाकर धन कमाने की लालसा रखती हैइससे समाज में अमीरीगरीबी की खाई बढ़ रही हैधनी और धनी तथा गरीब और भी गरीब होते जा रहे हैंइसके अलावा युवा पीढ़ी को इस बाजार में पश्चिमी या विदेशी वस्तुएँ आसानी से मिल रही हैंऐसे में स्वदेशी वस्तुओं से उनका मोहभंग हो रहा हैइससे स्वदेशी उद्योग प्रभावित हो रहा है।

प्रश्न 25. गांधीजी के दक्षिण अफ्रीका से लौटने पर निम्नलिखित में किस तरह का बदलाव आया, पता कीजिए

  1. कांग्रेस संगठन में
  2. लोगों में विद्यार्थियों, स्त्रियों, उद्योगपतियों आदि में
  3. आजादी की लड़ाई के तरीकों में।।
  4. साहित्य, संस्कृति, अखबार आदि में

उत्तर :
गांधीजी के दक्षिण अफ्रीका से लौटने पर निम्नलिखित रूप में बदलाव आया

  1. कांग्रेस संगठन में-गांधीजी के कांग्रेस में आने से संगठन की मजबूती बढ़ीइसमें किसान एवं मजदूर वर्ग भी शामिल होकर नए जोश के साथ कार्य करने लगे
  2. लोगों में विद्यार्थियों, स्त्रियों, उद्योगपतियों आदि में-गांधीजी के कांग्रेस में आते ही विश्वविद्यालय के विद्यार्थी इसमें शामिल हो गएअनेक स्त्रियाँ तथा उद्योगपति उत्साहित होकर ब्रिटिश सरकार के विरुद्ध आवाज उठाने लगे
  3. आजादी की लड़ाई के तरीकों में ब्रिटिश सरकार के खिलाफ लड़ाई में गांधीजी ने सत्य और अहिंसा को प्रमुख हथियार बनायाउन्होंने सविनय अवज्ञा आंदोलन तथा बातचीत के माध्यम से समस्याएँ सुलझाने
    को प्राथमिकता दी
  4. साहित्य, संस्कृति, अखबार आदि में गांधी जी के जुड़ने के बाद साहित्य, संस्कृति और अखबार में छपी ब्रिटिश सरकार विरोधी खबरों से जनमानस सजग हो उठाअंग्रेजों की दमन नीति की खबरें अखबारों में प्रमुखता से छपने लगींइस सरकार की सच्चाई का पता लगते ही लोगों में अपनी मातृभूमि की स्वतंत्रता के प्रति ललक जाग उठी

प्रश्न 26. “अकसर कहा जाता है कि भारत अंतर्विरोधों का देश है।” आपके विचार से भारत में किस-किस तरह के अंतर्विरोध हैं? कक्षा में समूह बनाकर चर्चा कीजिए(संकेतः अमीरी-गरीबी, आधुनिकता-मध्ययुगीनता, सुविधा-सपन्न-सुविधा विहीन आदि)
उत्तर :
इसमें कोई दो राय नहीं कि भारत अंतर्विरोधों का देश है यहाँ सकारात्मक तथा नकारात्मक पक्ष साथ-साथ चलते रहते हैंभारत में कुछ लोग बहुत ही धनवान हैं जो ऐशो-आराम एवं विलासिता का जीवन जी रहे हैंजबकि कुछ इतने निर्धन हैं कि वे पेट भर भोजन भी नहीं पाते हैंयहाँ कुछ लोग आधुनिकता में जी रहे हैं तो कुछ अब भी मध्ययुगीनता में जी रहे हैं। कुछ लोग अपने जीवन में नाना प्रकार की सुविधाओं के माध्यम से उत्तम जीवन जी रहे हैं तो ऐसे लोगों की भी कमी नहीं है जो सुविधा विहीन हैं तथा वे निम्न स्तरीय जीवन जीने को विवश हैं।

प्रश्न 27. पृष्ठ संख्या 122 पर नेहरू जी ने कहा है कि-“हम भविष्य की उस ‘एक दुनिया’ की तरफ बढ़ रहे हैं जहाँ राष्ट्रीय संस्कृतियाँ मानव जाति की अंतर्राष्ट्रीय संस्कृति में घुलमिल जाएँगी।”आपके अनुसार उस ‘एक दुनिया में क्या-क्या अच्छा है और कैसे-कैसे खतरे हो सकते हैं?
उत्तर :
नेहरू जी ने ‘एक दुनिया’ कहकर उस दुनिया की ओर संकेत किया है जहाँ प्रगति की ओर बढ़ते हुए हमें समझदारी, ज्ञान, मित्रता, और सहयोग मिलेगा। इससे भारत विश्व में महत्त्वपूर्ण शक्ति बनकर उभरेगा। इस परस्पर सहयोग से कोई देश अलग-थलग नहीं रह पाएगा। एक-दूसरे से मेल-मिलाप बढ़ेगा तथा सभी उन्नति के मार्ग पर आगे बढ़ते जाएँगे। इससे हम भारतीय अच्छे विश्व नागरिक बन सकेंगे। इस मेल-जोल और संस्कृतियों के मिलन के फलस्वरूप पश्चिमी सभ्यता का अंधानुकरण, अधनंगापन, धनलोलुपता आदि बढ़ेगी जिससे भारतीय संस्कृति एवं सभ्यता अप्रभावित नहीं रह सकेगी।

NCERT Solutions for Class 8 Hindi Bharat ki Khoj (Chapter 1 to 9) भारत की खोज Read More »

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

These NCERT Solutions for Class 8 Hindi Vasant & Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 उपसंहार Questions and Answers Summary are prepared by our highly skilled subject experts.

Class 8 Hindi Bharat Ki Khoj Chapter 10 Question Answers Summary उपसंहार

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Question and Answers

प्रश्न 1.
भारत की क्या विशेषता है?
उत्तर:
भारत में विभिन्नता में एकता है। यह अपराजेय है। बार-बार आक्रमणों के बावजूद भी इसकी आत्मा को जीता नहीं जा सका है। यह बदलते समय के अनुसार ढल जाता है।

प्रश्न 2.
हमारी क्या विशेषता है?
उत्तर:
हम भारतवासी किसी मामूली देश के वासी नहीं हैं। हमें अपनी जन्मभूमि, अपने देशवासियों, अपनी संस्कृति और अपनी परंपराओं पर गर्व है।

प्रश्न 3.
हम कैसी दुनिया की ओर बढ़ रहे हैं?
उत्तर:
हम एक ऐसी दुनिया की ओर बढ़ रहे हैं जहाँ राष्ट्रीय संस्कृतियाँ मानव-जाति अंतर्राष्ट्रीय संस्कृति में घुल-मिल जाएगी। हमें समझदारी, ज्ञान, मित्रता और सहयोग से काम लेना है। हमें विश्व का नागरिक बनना है।

प्रश्न 4.
लेखक के अनुसार हम विदेश क्यों जाते हैं?
उत्तर:
हम विदेशों में वर्तमान की तलाश में जाते हैं। यह तलाश जरूरी है। उससे अलग रहने का अर्थ है-पिछड़ापन और क्षय।

प्रश्न 5.
समय की आवश्यकता क्या है?
उत्तर:
अतीत में भारत दूसरी संस्कृतियों का स्वागत करके उन्हें आत्मसात् कर लेता था। आज इस बात की कहीं अधिक आवश्यकता है जिससे हम विश्व नागरिक बन सकें।

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

वस्तुनिष्ठ प्रश्नोत्तर

प्रश्न 1.
‘भारत की खोज’ पुस्तक के लेखक कौन हैं?
(क) महात्मा गाँधी
(ख) जवाहरलाल नेहरू
(ग) रवींद्रनाथ टैगोर
(घ) इंदिरा गाँधी
उत्तर:
(ख) जवाहरलाल नेहरू

प्रश्न 2.
नेहरू जी की यह कौन-सी यात्रा थी?
(क) पाँचवीं
(ख) दूसरी
(ग) नौंवी
(घ) तीसरी
उत्तर:
(ग) नौंवी

प्रश्न 3.
लेखक भारत के उत्तर-पश्चिम में कहाँ खड़ा था?
(क) सिंधु घाटी
(ख) कश्मीर
(ग) ब्रह्मपुत्र
(घ) पाकिस्तान
उत्तर:
(ख) कश्मीर

प्रश्न 4.
लेखक किस शहर का रहने वाला था?
(क) कानपुर
(ख) इलाहाबाद
(ग) आगरा
(घ) दिल्ली
उत्तर:
(ख) इलाहाबाद

प्रश्न 5.
‘भारत’ देश का नाम किसके नाम पर पड़ा?
(क) राजा भरत
(ख) राजा भरत
(ग) भीष्म
(घ) भागीरथ
उत्तर:
(ख) राजा भरत

प्रश्न 6.
लेखक जब सभाओं में पहुँचता था तो उसके स्वागत में क्या स्वर गूंज उठता था?
(क) भारत माता की जय
(ख) हिंदुस्तान की जय
(ग) सिंधु की जय
(घ) महात्मा गाँधी की जय
उत्तर:
(क) भारत माता की जय

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

प्रश्न 7.
तक्षशिला क्यों प्रसिद्ध था?
(क) महान विश्वविद्यालय के रूप में
(ख) तीर्थ स्थान के रूप में
(ग) पर्यटक स्थल के रूप में
(घ) ऐतिहासिक स्थल के रूप में
उत्तर:
(क) महान विश्वविद्यालय के रूप में

प्रश्न 8.
किस महाकाव्य की घटनाएँ लोक मानस पर अंकित हैं?
(क) महाभारत
(ख) जातक कथाओं
(ग) नीति कथाओं
(घ) वैदिक कथाओं
उत्तर:
(क) महाभारत

प्रश्न 9.
जिस सभ्यता से लेखक प्रभावित है वह किस नदी तट पर थी?
(क) गंगा
(ख) सिंधु
(ग) यमुना
(घ) कावेरी
उत्तर:
(ख) सिंधु

प्रश्न 10.
सिंधु घाटी सभ्यता का संबंध निम्न में से किस देश से नहीं था?
(क) फारस
(ख) मेसोपोटामिया
(ग) मिस्र
(घ) जापान
उत्तर:
(घ) जापान

प्रश्न 11.
ऋग्वेद को ‘आर्य मानव के द्वारा कहा गया पहला शब्द’ किसने माना है?
(क) मैक्समूलर
(ख) गोपाल कृष्ण गोखले
(ग) गाँधी
(घ) टैगोर
उत्तर:
(क) मैक्समूलर

प्रश्न 12.
कौन-सा ग्रंथ मानव जाति की पहली पुस्तक है?
(क) महाभारत
(ख) बाइबिल
(ग) ऋग्वेद
(घ) रामायण
उत्तर:
(ग) ऋग्वेद

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

प्रश्न 13.
उपनिषदों का समय क्या माना जाता है?
(क) 800 ईसा पूर्व
(ख) 1000 ईसा पूर्व
(ग) 1500 ईसा पूर्व
(घ) 1200 ईसा पूर्व
उत्तर:
(क) 800 ईसा पूर्व

प्रश्न 14.
“असत् से मुझे सत् की ओर ले चलो” यह किस ग्रंथ की प्रार्थना है?
(क) ऋग्वेद
(ख) उपनिषदों
(ग) सामवेद
(घ) अथर्ववेद
उत्तर:
(ख) उपनिषदों

प्रश्न 15.
‘अर्थशास्त्र’ नामक ग्रंथ के लेखक कौन थे?
(क) चन्द्रगुप्त
(ख) हर्ष
(ग) कौटिल्य
(घ) पाणिनि
उत्तर:
(ग) कौटिल्य

प्रश्न 16.
रामायण के रचयिता कौन हैं?
(क) कालिदास
(ख) वेदव्यास
(ग) तुलसीदास
(घ) महर्षि वाल्मीकि
उत्तर:
(ग) तुलसीदास

प्रश्न 17.
महाभारत कैसा ग्रंथ है?
(क) खंडकाव्य
(ख) महाकाव्य
(ग) गीतकाव्य
(घ) लोककथा
उत्तर:
(ख) महाकाव्य

प्रश्न 18.
महाभारत की वह नायिका कौन है जिसके पति पाँच भाई एक साथ थे?
(क) द्रौपदी
(ख) गाँधारी
(ग) उत्तरा
(घ) कुंती
उत्तर:
(क) द्रौपदी

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

प्रश्न 19.
गांधार का वर्तमान नाम क्या है?
(क) जालंधर
(ख) कंदहार (कांधार)
(ग) इंद्रप्रस्थ
(घ) पाटलिपुत्र
उत्तर:
(ख) कंदहार (कांधार)

प्रश्न 20.
‘गीता’ किस महाकाव्य का एक अंश है?
(क) हर्षचरित्
(ख) रामायण
(ग) महाभारत
(घ) मेघदूत
उत्तर:
(ग) महाभारत

प्रश्न 21.
भगवद्गीता में कितने श्लोक हैं?
(क) 1000 श्लोक
(ख) 600 श्लोक
(ग) 700 श्लोक
(घ) 1200 श्लोक
उत्तर:
(ग) 700 श्लोक

प्रश्न 22.
गीता में संवाद किन दो के बीच हैं?
(क) अर्जुन और कृष्ण
(ख) भीम और द्रौपदी
(ग) भीष्म और कृष्ण
(घ) युधिष्ठिर और कृष्ण
उत्तर:
(क) अर्जुन और कृष्ण

प्रश्न 23.
बुद्ध के समय से पहले का वृत्तांत हमें किस कथा ग्रंथ से मिलता है?
(क) रामायण में
(ख) जातक कथाओं में
(ग) गीता में
(घ) महाभारत में
उत्तर:
(ख) जातक कथाओं में

प्रश्न 24.
संस्कृत भाषा की व्याकरण के रचयिता माने जाते हैं?
(क) पाणिनि
(ख) कालिदास
(ग) वाल्मीकि
(घ) वेदव्यास
उत्तर:
(क) पाणिनि

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

प्रश्न 25.
भारत में औषध-विज्ञान का जनक किसे माना जाता है?
(क) सुश्रुत
(ख) धन्वंतरि
(ग) चरक
(घ) कनिष्क
उत्तर:
(ख) धन्वंतरि

प्रश्न 26.
‘चरक’ किसके राजदरबार में राजवैद्य थे?
(क) चंद्रगुप्त
(ख) हर्ष
(ग) सिकंदर
(घ) कनिष्क
उत्तर:
(घ) कनिष्क

प्रश्न 27.
जैन धर्म के संस्थापक थे?
(क) ऋषभदेव
(ख) महावीर
(ग) बुद्ध
(घ) गुरुनानक
उत्तर:
(ख) महावीर

प्रश्न 28.
बुद्ध का जन्म हुआ था?
(क) वैशाख पूर्णिमा
(ख) चैत्र पूर्णिमा
(ग) माघ पूर्णिमा
(घ) कार्तिक पूर्णिमा
उत्तर:
(क) वैशाख पूर्णिमा

प्रश्न 29.
बुद्ध ने कितने आर्य सत्यों का निरूपण किया है?
(क) पाँच आर्य सत्य
(ख) चार आर्य सत्य
(ग) सात आर्य सत्य
(घ) दो आर्य सत्य
उत्तर:
(ख) चार आर्य सत्य

प्रश्न 30.
‘चाणक्य’ किसका मंत्री था?
(क) विक्रमादित्य
(ख) हर्षवर्धन
(ग) चंद्रगुप्त मौर्य
(घ) सिकंदर
उत्तर:
(ग) चंद्रगुप्त मौर्य

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

प्रश्न 31.
कलिंग विजय के बाद अशोक ने किस धर्म को अपना लिया?
(क) बौद्ध धर्म
(ख) जैन धर्म
(ग) सिख धर्म
(घ) मुस्लिम धर्म
उत्तर:
(क) बौद्ध धर्म

प्रश्न 32.
किसके शासन काल में बौद्ध धर्म दो सम्प्रदायों में बँट गया?
(क) कुषाण
(ख) चंद्रगुप्त मौर्य
(ग) मेनांडर
(घ) अशोक
उत्तर:
(क) कुषाण

प्रश्न 33.
हर्षवर्धन की राजधानी थी?
(क) पाटलिपुत्र
(ख) कन्नौज
(ग) दिल्ली
(घ) उज्जयिनी
उत्तर:
(घ) उज्जयिनी

प्रश्न 34.
“बुद्ध चरित’ के लेखक कौन हैं?
(क) चंद्रगुप्त
(ख) बुद्ध
(ग) अश्वघोष
(घ) कौटिल्य
उत्तर:
(ग) अश्वघोष

प्रश्न 35.
मुद्रा राक्षस के लेखक हैं?
(क) विशाख दत्त
(ख) हर्ष
(ग) पाणिनि
(घ) अश्वघोष
उत्तर:
(क) विशाख दत्त

प्रश्न 36.
अभिज्ञान शाकुन्तलम् कालिदास की प्रसिद्ध कृति है-
(क) नाटक
(ख) गीत
(ग) महाकाव्य
(घ) कविता
उत्तर:
(क) नाटक

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

प्रश्न 37.
बीजगणित के प्राचीन ग्रंथ ज्योतिर्विद के लेखक हैं?
(क) भास्कर
(ख) ब्रह्मपुत्र
(ग) आर्य भट्ट
(घ) पाणिनि
उत्तर:
(ख) ब्रह्मपुत्र

प्रश्न 38.
इनमें से कौन खगोल शास्त्री है?
(क) भास्कर
(ख) ब्रह्मपुत्र
(ग) अश्वघोष
(घ) आर्य भट्ट
उत्तर:
(घ) आर्य भट्ट

प्रश्न 39.
‘लीलावती’ किसकी रचना है?
(क) भास्कर
(ख) आर्य भट्ट
(ग) ब्रह्मपुत्र
(घ) पाणिनि
उत्तर:
(क) भास्कर

प्रश्न 40.
सन् 1000 के आसपास अफगानिस्तान के किस सुल्तान ने भारत पर आक्रमण किए?
(क) महमूद गजनवी
(ख) शाहबुद्दीन गौरी
(ग) तैमूर
(घ) महमूद
उत्तर:
(क) महमूद गजनवी

प्रश्न 41.
हिंदुओं पर जजिया कर लगाने वाला शासक कौन था?
(क) औरंगजेब
(ख) बाबर
(ग) अकबर
(घ) जहाँगीर
उत्तर:
(क) औरंगजेब

प्रश्न 42.
शिवाजी का जन्म कब हुआ था?
(क) सन् 1640
(ख) सन् 1627
(ग) सन् 1530
(घ) सन् 1527
उत्तर:
(ख) सन् 1627

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

प्रश्न 43.
औरंगजेब की मृत्यु कब हुई?
(क) सन् 1507
(ख) सन् 1640
(ग) सन् 1707
(घ) सन् 1704
उत्तर:
(ग) सन् 1707

प्रश्न 44.
ईरान के शासक नादिरशाह का दिल्ली पर आक्रमण कब हुआ?
(क) सन् 1590
(ख) सन् 1640
(ग) सन् 1639
(घ) सन् 1739
उत्तर:
(घ) सन् 1739

प्रश्न 45.
1757 का प्लासी का युद्ध किसने जीता?
(क) क्लाइव ने
(ख) मराठों ने
(ग) शिवाजी ने
(घ) औरंगजेब ने
उत्तर:
(क) क्लाइव ने

प्रश्न 46.
जयपुर शहर को किसने बसाया?
(क) जयसिंह
(ख) वीरसिंह
(ग) राणा प्रताप
(घ) जयपाल
उत्तर:
(क) जयसिंह

प्रश्न 47.
सन् 1660 में किस कंपनी या सोसाइटी की स्थापना हुई?
(क) रायल सोसाइटी
(ख) ईस्ट इंडिया कंपनी
(ग) कामन वेल्थ
(घ) यूनाइटेड नेशंस
उत्तर:
(क) रायल सोसाइटी

प्रश्न 48.
मेरठ में भारतीय सेना ने कब बगावत कर दी?
(क) सन् 1860
(ख) सन् 1530
(ग) सन् 1857
(घ) सन् 1760
उत्तर:
(ग) सन् 1857

प्रश्न 49.
विवेकानंद का निधन हुआ?
(क) सन् 1902
(ख) सन् 1900
(ग) सन् 1905
(घ) सन् 1903
उत्तर:
(ग) सन् 1905

प्रश्न 50.
नेशनल कांग्रेस की स्थापना हुई?
(क) सन् 1880
(ख) सन् 1800
(ग) सन् 1885
(घ) सन् 1801
उत्तर:
(ग) सन् 1885

प्रश्न 51.
अलीगढ़ कॉलेज की स्थापना की?
(क) अबुल कलाम आजाद
(ख) मो. अली जिन्ना
(ग) सर सैयद अहमद खाँ
(घ) शहाबुद्दीन
उत्तर:
(ग) सन् 1885

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 9 Summary

नेहरू जी मानते हैं कि भारत के पर्दे को उठाकर उसमें झाँकने की चेष्टा उनकी अनाधिकार चेष्टा थी। भारत एक भौगोलिक और आर्थिक सत्ता है। इसकी विभिन्नता में सांस्कृतिक एकता है। यह विरुद्धों का एक ऐसा पुंज है जो मजबूत और अदृश्य सूत्रों से बँधा है। बार-बार आक्रमणों के बावजूद इसकी आत्मा को कभी नहीं जीता जा सका। यह अपराजेय है।

ऐसा लगता है कि जैसे पुराना जादू अब हट रहा है। हमें भारत में अतीत और सुदूर की खोज में देश के बाहर नहीं जाना है। हमारे अपने पास इसकी बहुतायत है। हम किसी मामूली देश के नागरिक नहीं हैं। हमें अपनी जन्मभूमि, संस्कृति और परंपराओं पर गर्व है। हमें अपनी कमजोरियों और असफलताओं को कभी भूलना नहीं चाहिए। हमारे पास सीमित समय है और दुनिया की रफ्तार तेजी से बढ़ती जा रही है। अतीत में भारत दूसरी संस्कृतियों का स्वागत कर उन्हें अपने में समा लेता था। आज इस बात की और आवश्यकता है। हमें जहाँ भी समझदारी, ज्ञान, मित्रता और सहयोग मिलेगा, हम वहीं उसकी तलाश करेंगे और सामूहिक कामों में सभी का सहयोग करेंगे। लेकिन दूसरों की कृपा और सहारे के प्रार्थी नहीं हैं। इस तरह हम सच्चे भारतीय और एशियाई होंगे और साथ ही अच्छे अंतर्राष्ट्रीयवादी और विश्व नागरिक होंगे।

Bharat Ki Khoj Class 8 Chapter 10 Questions and Answers Summary उपसंहार Read More »

error: Content is protected !!